Nếu lớp học ở Quảng Châu năm 1925 đặt viên gạch đầu tiên cho đào tạo báo chí cách mạng, thì suốt ba thập kỷ tiếp theo - từ Cách mạng Tháng Tám 1945 đến ngày thống nhất đất nước 1975 - là giai đoạn báo chí Việt Nam song hành cùng chiến trường, trong những “trường học” không bảng đen, không phấn trắng, mà toàn khói súng, mồ hôi và cả máu. Tòa soạn là chiến khu, giảng đường là rừng sâu.

Ngay sau ngày độc lập, trong bối cảnh đất nước bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, báo chí cách mạng lập tức trở thành lực lượng xung kích về mặt tư tưởng. Không có điều kiện mở trường chính quy, các lớp bồi dưỡng nghiệp vụ báo chí được tổ chức lưu động trong rừng, trong hang đá, ngay bên cạnh các chiến hào.

Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng là cơ sở đào tạo báo chí cách mạng đầu tiên của Việt Nam, được thành lập vào ngày 4/4/1949 tại xã Tân Thái, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. Trường ra đời theo chỉ đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Tổng bộ Việt Minh và Đoàn Báo chí Kháng chiến, nhằm đáp ứng nhu cầu đào tạo đội ngũ phóng viên, biên tập viên cho các cơ quan báo chí trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp.

Trường được thành lập trong bối cảnh cuộc kháng chiến chống Pháp đang diễn ra ác liệt. Đây là cơ sở đào tạo duy nhất trong thời kỳ này, do nhà báo Đỗ Đức Dục làm Giám đốc và nhà báo Xuân Thủy làm Phó Giám đốc. Ban giám hiệu còn có các nhà báo Như Phong, Đỗ Phồn, Tú Mỡ. Giảng viên của trường là những nhà hoạt động chính trị, nhà báo, văn nghệ sĩ nổi tiếng như: Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Hoàng Quốc Việt, Lê Quang Đạo, Tố Hữu, Trần Huy Liệu, Xuân Diệu, Nguyễn Xuân Khoát, Nguyễn Huy Tưởng, Thế Lữ, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi, Nam Cao. Trong thời gian ba tháng (từ 4/4 đến 6/7/1949), trường đã đào tạo 42 học viên trở thành những nhà báo xuất sắc, đảm nhận nhiệm vụ tại các cơ quan báo chí, tuyên truyền. 

Trường dạy làm báo Huỳnh Thúc Kháng không chỉ là nơi đào tạo đội ngũ nhà báo đầu tiên của cách mạng Việt Nam, mà còn là biểu tượng của tinh thần yêu nước, kiên cường và sáng tạo trong công tác tuyên truyền. Di tích này hiện nay là điểm đến quan trọng cho các thế hệ nhà báo, sinh viên và công chúng, giúp họ hiểu rõ hơn về lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam và những đóng góp to lớn của các thế hệ đi trước.

Trong chiến tranh, không ai là “nhà báo chuyên nghiệp” theo nghĩa hiện đại. Họ vừa học, vừa làm, vừa chiến đấu. Mỗi cán bộ cầm bút vừa phải học cách viết nhanh, gọn, đúng quan điểm cách mạng; vừa phải trực tiếp in ấn, phát hành; thậm chí nhiều người còn trực tiếp ra trận để chụp ảnh, ghi hình, lấy tin nóng nhất từ mặt trận.

Ở miền bắc, Báo Nhân Dân - cơ quan ngôn luận của Trung ương Đảng - vẫn đều đặn xuất bản, đồng thời tổ chức các lớp tập huấn ngắn hạn cho đội ngũ phóng viên. Ở miền nam, báo chí cách mạng hoạt động trong điều kiện bí mật, gian khổ, nhưng vẫn đào tạo được lực lượng làm báo trong vùng giải phóng.

Tại chiến trường Trị - Thiên, Tây Nguyên, Nam Bộ… nhiều tờ báo địa phương như Giải Phóng, Cờ Giải Phóng, Quân Giải phóng Miền Nam… trở thành “giảng đường thực chiến”, nơi rèn luyện nhà báo từ thực tiễn đấu tranh.

Không thể không nhắc đến hàng loạt phóng viên chiến trường đã hy sinh trong khi tác nghiệp, trở thành biểu tượng cho tinh thần nhà báo cách mạng. Họ là minh chứng sống động cho một thế hệ được “đào tạo giữa lửa”, không qua ghế giảng đường, nhưng đủ bản lĩnh, kỹ năng, phẩm chất và tư duy để trở thành nhà báo đúng nghĩa.

Báo chí thời chiến là trường học lớn của nghề báo cách mạng. Những gì mà báo chí cách mạng Việt Nam đạt được trong giai đoạn 1945-1975 không chỉ là sản phẩm của lòng dũng cảm, mà còn là kết quả của một hệ thống đào tạo linh hoạt, sáng tạo và đầy tính chiến đấu. Trong gian khó, báo chí vẫn được đào tạo, bồi dưỡng để bảo đảm tính định hướng, tính thời sự và tính hiệu quả tuyên truyền.

Năm 1986, Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI khởi xướng công cuộc Đổi mới toàn diện đất nước. Cùng với sự chuyển mình mạnh mẽ của kinh tế, chính trị, xã hội, báo chí Việt Nam cũng bước vào một thời kỳ phát triển mới - chuyên nghiệp hơn, hiện đại hơn, và hội nhập sâu hơn với thế giới. Đây cũng là giai đoạn đào tạo báo chí được tổ chức bài bản, chính quy và có tầm nhìn dài hạn.

Trước Đổi mới, đào tạo báo chí gắn liền với nhiệm vụ cách mạng: tuyên truyền, cổ động, phản ánh chiến đấu. Tuy nhiên, bước vào kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, yêu cầu đặt ra cho người làm báo đã thay đổi - phải biết phản biện, phân tích, thuyết phục; phải nhanh nhạy với thời sự, nhưng đồng thời tôn trọng sự thật, pháp luật và đạo đức nghề nghiệp.

Điều này kéo theo một sự thay đổi lớn trong tư duy đào tạo: từ đào tạo cán bộ tuyên truyền sang đào tạo nhà báo chuyên nghiệp. Chương trình đào tạo không chỉ dạy viết báo, phỏng vấn, làm truyền hình, mà còn có luật báo chí, kỹ năng truyền thông, quản trị truyền thông, đạo đức nghề nghiệp, ngoại ngữ, công nghệ thông tin…

Trong giai đoạn này, nhiều trường đại học bắt đầu mở khoa, ngành báo chí chính quy. Học viện Báo chí và Tuyên truyền (thành lập năm 1962) trở thành trung tâm đào tạo báo chí lớn nhất cả nước, với chương trình đào tạo từ cử nhân (theo các loại hình báo chí) đến tiến sĩ, liên kết đào tạo quốc tế, và bồi dưỡng ngắn hạn cho nhà báo đang hành nghề. Học viện xuất bản hệ thống giáo trình, sách tham khảo bài bản, chuyên nghiệp.

Các trường đại học như Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh), Đại học Khoa học (thuộc Đại học Huế), Đại học Vinh, Đại học Văn hóa Hà Nội, Đại học Văn hóa Nghệ thuật quân đội, Đại học Khoa học (Đại học Thái Nguyên)… mở các chuyên ngành báo chí, truyền thông đa phương tiện.

Các trung tâm bồi dưỡng nghiệp vụ báo chí của Hội Nhà báo Việt Nam, các cơ quan báo chí lớn như Thông tấn xã Việt Nam, Đài Truyền hình Việt Nam, Báo Nhân Dân… đóng vai trò tích cực trong đào tạo tại chỗ và nâng cao trình độ cho đội ngũ phóng viên.

Đây là giai đoạn lần đầu tiên Việt Nam có các giáo trình báo chí hiện đại, do các chuyên gia trong và ngoài nước biên soạn. Cũng từ đây, sinh viên báo chí bắt đầu tiếp cận các kỹ thuật làm báo đa phương tiện, sản xuất chương trình phát thanh-truyền hình, kỹ năng điều tra, phân tích dữ liệu…

Thập niên 1990-2000, khi Việt Nam mở rộng quan hệ đối ngoại và hội nhập ASEAN, WTO, nhiều chương trình hợp tác quốc tế về đào tạo báo chí được thiết lập. Giảng viên báo chí và các nhà báo có cơ hội đi học, tu nghiệp tại Pháp, Đức, Nhật, Mỹ… Nhiều tổ chức quốc tế như SIDA, DW Akademie (Đức), AFP, BBC Media Action, UNESCO, UNDP… hỗ trợ tập huấn kỹ năng nghiệp vụ, đạo đức báo chí, phòng chống tin giả, báo chí vì sự phát triển…

Nhờ đó, một thế hệ nhà báo trẻ, được đào tạo bài bản, tư duy hiện đại, bắt đầu khẳng định vai trò trong các tòa soạn lớn - vừa kế thừa truyền thống cách mạng, vừa làm chủ kỹ năng và công nghệ mới.

Đào tạo báo chí giai đoạn này chứng kiến sự linh hoạt trong chương trình, chuyển từ tiếp cận hàn lâm sang thực tiễn. Việc kết nối giữa nhà trường và tòa soạn ngày càng chặt chẽ, cho phép sinh viên được thực hành ngay từ sớm, tham gia viết bài, làm truyền hình, thực hiện đồ án báo chí đa nền tảng.

Nhiều giảng viên báo chí là những nhà báo tên tuổi, vừa giảng dạy vừa hướng dẫn thực tế, giúp rút ngắn khoảng cách giữa giảng đường và thực tiễn làm báo.