Vì sao bà lại từ bỏ cuộc sống giàu sang, kín cổng cao tường, trốn nhà đi kháng chiến, để rồi trở thành nhân chứng sống của bao biến cố lịch sử?

Thuở nhỏ, tôi là tiểu thư tóc uốn lọn mềm mại, váy áo may đo khéo léo, sống trong gia đình hoàng tộc khá giả, nghiêm khắc, “êm đềm trướng rủ màn che”, muốn ra khỏi nhà phải xin phép ông bà, cha mẹ. Năm 16 tuổi khi đang học ở Trường Quốc học Huế, tôi được truyền cảm hứng từ phong trào sôi nổi của thanh niên thời bấy giờ do Mặt trận Việt Minh tổ chức để giành độc lập, lớp lớp thanh niên xuống đường đấu tranh. Tôi quyết định trốn gia đình theo cách mạng, hành trang chỉ vỏn vẹn đôi sandal, một bộ quần áo. Tôi đã tự hứa với mình, đã đi là đi đến cùng.

Sau một năm ở đoàn tuyên truyền, tôi chuyển sang quân y vụ. Năm 1947 nhờ biết tiếng Pháp, tôi là phụ nữ duy nhất được Bộ Quốc phòng tuyển vào Nha Nghiên cứu Kỹ thuật Bộ Quốc phòng. Tôi phụ trách tổ sản xuất fulminat - loại thuốc làm kíp nổ. Hai gram là đủ lấy mạng một người, mà tôi làm tới cả ký lô. Những năm sau đó, tôi lăn lộn ở chiến khu Việt Bắc, làm đủ việc: Nghiên cứu đường bay đạn đại bác, làm báo, rồi học lớp y sĩ cao cấp. Năm 1954, tôi trở về Hà Nội, hòa bình rồi đến thời bao cấp, nuôi ba đứa con trong cảnh thiếu thốn cũng chẳng kém gì thời chiến khu.

Năm 16 tuổi khi đang học ở Trường Quốc học Huế, tôi được truyền cảm hứng từ phong trào sôi nổi của thanh niên thời bấy giờ do Mặt trận Việt Minh tổ chức để giành độc lập, lớp lớp thanh niên xuống đường đấu tranh. Tôi quyết định trốn gia đình theo cách mạng, hành trang chỉ vỏn vẹn đôi sandal, một bộ quần áo. Tôi đã tự hứa với mình, đã đi là đi đến cùng.

Một bước ngoặt lớn nữa đến khi tôi đang phụ trách Phòng khám bệnh của Ủy ban Liên lạc Văn hóa với Nước ngoài, chăm sóc sức khỏe cho lãnh đạo cấp cao và các đoàn khách quốc tế. Tôi từng khám bệnh cho Chủ tịch Cuba Fidel Castro, anh hùng vũ trụ Titov - những con người đã trở thành huyền thoại.

Năm 1967, tôi được Bác Hồ gọi lên để nhận nhiệm vụ quan trọng: Bảo vệ vợ chồng đạo diễn phim tài liệu nổi tiếng Joris Ivens đến nơi ác liệt nhất của chiến tranh. Bác Hồ nói với chúng tôi: Đạo diễn Ivens là bạn của Bác, là một chiến sĩ điện ảnh cách mạng quốc tế uy tín trên thế giới. Những thước phim của Ivens có giá trị to lớn đối với quốc tế khi nói về cuộc chiến tranh chính nghĩa của dân tộc ta. Bác nói vậy để thấy tầm quan trọng của mặt trận văn hóa.

Tôi tham gia với vai trò phiên dịch tiếng Pháp và bác sĩ. Nhận chỉ thị: Đây là chuyến đi sinh tử. Tôi từ biệt ba đứa con lên đường. Chúng tôi vào tuyến lửa Vĩnh Linh - Quảng Trị. Càng đi sâu càng ác liệt. Xe trúng bom. Đoàn làm phim bị đất vùi.

Tôi được biết bà lại có một cuộc đời khác - cuộc đời thứ hai sau khi nghỉ hưu - thời điểm mà đối với nhiều người, sự nghiệp sẽ kết thúc. Nhưng bà đã chọn bắt đầu một hành trình mới đi xuyên qua thời bao cấp gian khó để có những thành công ngoài sức tưởng tượng của nhiều người?

Năm 1988, tôi nghỉ hưu với đồng lương còm cõi. Vì có thâm niên cách mạng, khu phố ưu tiên cho tôi chân giữ xe đạp ở Nhà hát Lớn Hà Nội. Nhưng tôi không chọn cách ngồi đó, mà đi tiếp. Năm 1989, tôi sang Pháp với 200 USD trong túi.

Bạn bè - những phóng viên từng cùng tôi đi làm phim - đón như thượng khách. Nhưng họ chỉ nhắc đến Việt Nam như một đất nước nghèo đói, hoang tàn sau chiến tranh. Tôi chạnh lòng: Việt Nam có bề dày văn hóa đến thế, sao không ai nói đến?

Tôi quyết định mở một phòng tranh để giới thiệu văn hóa Việt Nam ra thế giới. Năm 1991, tôi “liều” tổ chức triển lãm tranh tại Paris - và thành công ngoài mong đợi. Về nước, tôi lập phòng tranh Lotus ở Thành phố Hồ Chí Minh, hỗ trợ các họa sĩ trẻ có tài nhưng chưa được biết đến. Việt Nam có rất nhiều họa sĩ giỏi - chỉ thiếu cơ hội. Thế rồi tôi - một bà già ít tiền mang tranh của các họa sĩ vô danh đi khắp bốn châu lục giới thiệu.

Tôi làm trong tình thế có thể phá sản bất cứ lúc nào. Nhưng vẫn làm. Vẫn tin. Khắc đến, khắc đi, phòng tranh ngày càng phát triển. Nếu ngày đó tôi cam phận, có lẽ giờ chỉ là một bà già giữ xe, ngồi chờ hết một đời.

Gần 90 tuổi, tôi tổ chức triển lãm tranh ở Tây Australia. Một nhà báo tò mò hỏi: “Tuổi này mà bà còn làm triển lãm?”. Tôi nhìn thẳng vào mắt ông ta, đáp: “Thế ở tuổi này, vì sao tôi không có quyền làm triển lãm tranh?”.

Tôi không thể quên hai cuộc gặp đặc biệt khi mang tranh Việt Nam ra thế giới. Năm 2009 ở Bỉ, một Việt kiều lặng lẽ đến xem triển lãm mỗi ngày nhưng không mua gì. Mãi đến hôm cuối, ông đến gần tôi, nghẹn ngào nói: “Tôi từng không muốn trở lại nơi mình ra đi, cho đến khi nhìn thấy những bức tranh này. Cây đa, bến nước, gốc nhãn trưa hè… khiến tôi thôi hận thù và quyết định sẽ về”.

Hai năm sau, tại Italy, lại một người đàn ông Tây phương lặng lẽ xem tranh suốt ba ngày. Ngày thứ tư, ông nói: “Tôi từng là kỹ sư xây kho Long Bình, sân bay Chu Lai… Tôi không ngờ từ đây, bao nhiêu chuyến bay đã chất bom đạn bắn phá làng mạc, giết hại người vô tội. Tôi đã nhiều lần định đến Việt Nam nhưng không đủ can đảm. Giờ đây, những bức tranh này đã cho tôi niềm tin: Việt Nam đã hồi sinh và sẵn sàng để tôi trở lại”.

Tôi đã xuyên Việt 22 lần, nhiều chuyến chỉ để tìm họa sĩ giỏi. Có lần, tôi về tận Bắc Giang (nay là Bắc Ninh), bước vào căn nhà nát, mua toàn bộ tranh của họa sĩ Trương Đình Hào khi chưa ai biết đến, cũng chẳng ai thèm mua. 32 năm qua, phòng tranh của tôi đã phát hiện hơn 20 họa sĩ trẻ có tài, như Trương Đình Hào, Đinh Quân... Tôi làm trong tình thế có thể phá sản bất cứ lúc nào. Nhưng vẫn làm. Vẫn tin. Khắc đến, khắc đi, phòng tranh ngày càng phát triển. Nếu ngày đó tôi cam phận, có lẽ giờ chỉ là một bà già giữ xe, ngồi chờ hết một đời.

Có thể là một liên tưởng hơi bất ngờ, nhưng khi đọc về cuộc đời bà, tôi chợt nhớ đến nhân vật Scarlett O’Hara trong “Cuốn theo chiều gió”: Một người phụ nữ sinh ra trong gia đình quyền quý, đi qua bao biến động chiến tranh, từng yêu say đắm một người nhưng lại kết hôn với người khác. Sau cùng, Scarlett trở về ấp Tara - nơi lưu giữ ký ức tuổi thơ và sức mạnh tinh thần - và nói: “Dù sao đi nữa, ngày mai là một ngày mới”. Ở tuổi này, bà có một “ấp Tara” trong lòng mình không - một nơi, một điều gì là điểm tựa sâu xa nhất và với bà, ngày mai có còn là một ngày mới?

Vì chiến tranh, gia đình tôi ly tán sang Mỹ. Mẹ tôi mất năm 2002. Thi hài ba tôi được đưa ra khỏi nơi quàn. Hai bình cốt tro đã được đưa về Huế. Chúng tôi tổ chức một lễ cầu siêu và hiện nay hai bình tro cốt đã nằm trong chùa Huyền Không, thôn Nham Biều, xã Hương Hồ, huyện Hương Trà, Huế (cũ).

Nguyện vọng của hai ông bà muốn được về làng ăn một bữa rau muống luộc non xanh mọc ở biển, nếm một múi thanh trà thơm mát trong vườn không thể thực hiện được. Nhưng vong linh ông bà sớm chiều đã ấm áp tiếng chuông, tiếng mõ, và khói hương trầm quê ngoại. Xin nói thêm là sau khi bà ngoại tôi mất (bà sống hơn một trăm tuổi), cậu tôi đã hiến toàn bộ khu vườn cho chùa Huyền Không. Nhà chùa đã để dành một ngăn phía sau nhà Đại Lễ làm nơi thờ cúng những người thân trong gia đình Nguyễn Xuân. Để báo hiếu cho cha mẹ, mỗi tháng tôi bay ra Huế quét sân chùa, làm công quả và thắp nhang cho những người thân đã mất.

Tôi có ước nguyện khi tôi chết đi, tro cốt được rải trên dòng sông Hương, dòng nước của con sông quê hương sẽ đưa tôi đi vào những cuộc viễn du mới.

Từ những năm 2000, gia đình các em tôi từ nhiều bang nước Mỹ hằng năm đều đặn về thắp nhang tưởng nhớ ông bà, cha mẹ. Nhiều cháu bé sinh ra ở Mỹ, tiếng Việt bập bẹ lần đầu được trở về quê hương, xúng xính trong chiếc áo dài đã cúi đầu ngồi dự những buổi lễ cầu siêu. Trong khói hương trầm những ngày giỗ Tết, tiếng chuông ngân lan tỏa trên những mái đầu bạc, những cuộc đời thăng trầm nay trở về quê hương, quây quần bên nhau. Chắc bạn hiểu tôi đã có một “ấp Tara” trong lòng mình. Tôi có ước nguyện khi tôi chết đi, tro cốt được rải trên dòng sông Hương, dòng nước của con sông quê hương sẽ đưa tôi đi vào những cuộc viễn du mới.

Còn giờ đây, với tôi, mỗi ngày đều là một ngày mới, tôi muốn mình tập trung trọn vẹn trong từng thời khắc mình có.

Tôi sợ nghe câu già rồi chờ chết, tôi luôn tâm niệm là: “Tại sao lại chờ chết? Cái chết phải chờ mình!”. Trái tim nếu giữ được niềm ao ước sẽ không bao giờ già đi.

Nhiều người biết đến cuộc đời bà qua hồi ký “Gánh gánh gồng gồng”, họ nói làm sao bà có thể “gánh gồng” bao nhiêu gian khổ và mất mát gần trọn một thế kỷ mà vẫn nhẹ nhàng vui tươi?

Tôi chỉ cố giữ một điều, dù nói thì dễ, làm thì khó: Luôn bao dung. Khi mình không sân si, không oán giận, không chấp nhặt thì những gánh nặng tự nhiên nhẹ đi. Bao dung và tử tế, nghĩ cho cùng, là cách sống khôn ngoan nhất.

Tôi may mắn vì từng giai đoạn của đời mình đều thuộc về một mảnh ghép của lịch sử dân tộc. Tôi hy vọng rằng, qua những câu chuyện của tôi, thế hệ trẻ hiểu hòa bình này là một điều quý giá biết bao.

Tôi may mắn vì từng giai đoạn của đời mình đều thuộc về một mảnh ghép của lịch sử dân tộc. Tôi hy vọng rằng, qua những câu chuyện của tôi, thế hệ trẻ hiểu hòa bình này là một điều quý giá biết bao.

Mới đây, một nhà báo người Pháp nổi tiếng từng làm phim về chiến tranh Việt Nam đến Thành phố Hồ Chí Minh đã gặp tôi, nói: “Phượng ơi, từ nay tôi sẽ không làm phim về Việt Nam nữa?”. Tôi ngạc nhiên hỏi: “Vì sao?”. Ông đáp: “Khách sạn tôi ở đường Đồng Khởi, sáng ra tôi thấy nhiều thanh niên sáng chiều tụ tập café tán gẫu. Chẳng lẽ cuộc sống của giới trẻ Việt Nam chỉ thế thôi sao?”. Tôi nói: “Ông cứ bình tĩnh, đi theo tôi”.

Tối đó, tôi đưa ông đến những xóm nghèo, những con hẻm nhỏ, nơi thanh niên ban ngày chạy xe ôm, làm công nhân, tối lại tranh thủ học ngoại ngữ, học công nghệ... Với tôi, đó là sức sống, khát vọng vươn lên không mệt mỏi của người Việt - điều khiến tôi, dù đã 95 tuổi, vẫn chưa từng thôi lạc quan và hy vọng.

Xin trân trọng cảm ơn bà!