Thưa ông, điều gì khiến ngày 2/9/1945 không chỉ là một dấu mốc lịch sử vẻ vang, mà còn là một cú huých văn minh trong tiến trình hiện đại hóa dân tộc Việt Nam?

Cần nhìn nhận ngày 2/9/1945 không đơn thuần là một mốc lịch sử khai sinh ra một quốc gia, mà là bước ngoặt đánh dấu sự chuyển mình toàn diện của một dân tộc đi từ kiếp nô lệ sang chủ thể độc lập, từ thân phận thuộc địa sang vị thế quốc gia có chủ quyền.

Trong cái nhìn của một nhà sử học, tôi cho rằng giá trị lớn nhất của ngày 2/9 là ở sự thay đổi về chất trong lịch sử dân tộc. Đó là thời khắc nước Việt Nam bước qua ngưỡng cửa của kỷ nguyên hiện đại, một thời đại mà con người không còn chỉ là thần dân, mà là công dân; không còn bị trị, mà là người làm chủ vận mệnh của chính mình.

Sự kiện ấy mở ra không chỉ một chính thể mới, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mà còn thiết lập một hệ hình phát triển mới cho quốc gia: hệ hình của một nước độc lập, theo đuổi dân chủ, tự do và tiến bộ. Đây là điều trước đó chưa từng tồn tại trong lịch sử Việt Nam, kể cả trong các triều đại huy hoàng nhất.

Sự kiện ngày 2/9 mở ra không chỉ một chính thể mới, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mà còn thiết lập một hệ hình phát triển mới cho quốc gia: hệ hình của một nước độc lập, theo đuổi dân chủ, tự do và tiến bộ.

Một cách tự nhiên, chúng ta có thể so sánh: Hơn 80 năm mất nước dưới ách đô hộ Pháp (1858-1945), so với 80 năm phát triển và gìn giữ nền độc lập dân tộc (1945-2025), để thấy được chiều dài không gian lịch sử mà ngày 2/9 là tâm điểm chuyển tiếp. Nó không phải là khoảnh khắc đơn lẻ, mà là kết tinh của một tiến trình, đồng thời khởi nguồn cho một hành trình mới.

Tôi vẫn thường nói: Tuyên ngôn Độc lập là một văn bản chính trị, nhưng cũng là một Tuyên ngôn văn hóa. Nó xác lập vị thế con người Việt Nam trong hệ giá trị phổ quát của nhân loại, khẳng định quyền sống, quyền tự do và mưu cầu hạnh phúc, những giá trị mà trước đó dân tộc ta chưa từng có cơ hội được chính thức tuyên bố với thế giới.

Độc lập không chỉ là thoát khỏi ách đô hộ. Độc lập, trong nghĩa sâu xa, là trở thành một thành tố bình đẳng trong cộng đồng các quốc gia văn minh, nơi chúng ta được quyền lên tiếng, quyền lựa chọn con đường phát triển, quyền làm chủ đất nước và tương lai dân tộc.

Theo ông, đâu là “vùng lõi” chủ quyền mà Việt Nam không bao giờ được phép thỏa hiệp - kể cả khi phải trả giá về kinh tế, ngoại giao?

Khi nói đến chủ quyền, người ta thường nghĩ ngay đến lãnh thổ, biên giới, biển đảo, đất liền. Điều đó đúng, nhưng chưa đủ. Chủ quyền, theo tôi, còn là quyền tự quyết của một quốc gia trong việc lựa chọn con đường phát triển, xác lập mô hình thể chế và bảo vệ giá trị sống của dân tộc mình, trước mọi áp lực từ bên ngoài, dù là súng đạn hay đồng tiền.

“Vùng lõi” chủ quyền, nếu phải gọi tên, chính là quyền tự chủ quốc gia. Tự chủ không chỉ là “không bị chiếm đóng”, mà là không bị chi phối, áp đặt, lệ thuộc, đặc biệt trong những lĩnh vực then chốt như thể chế chính trị, kinh tế chiến lược và văn hóa tư tưởng.

Tôi từng có ý kiến rằng, chừng nào Việt Nam còn sống bằng ODA như một nguồn nuôi dưỡng thường trực, thì nền độc lập ấy vẫn chưa toàn vẹn. Tự chủ quốc gia không thể tách rời tự chủ kinh tế. Chúng ta vẫn phải xuất khẩu lao động, đó là một thực tế cần thiết trong giai đoạn phát triển. Nhưng mục tiêu cuối cùng không thể là “kiếm sống ở xứ người” mà phải là xây dựng một đất nước mà người dân đủ điều kiện sống, làm việc, mưu cầu hạnh phúc trên chính quê hương mình.

Tự chủ cũng là sự tự quyết trong tư duy phát triển. Không thể vì chạy theo “tăng trưởng nhanh” mà đánh đổi môi trường, công lý, hay đánh mất bản lĩnh trong quan hệ quốc tế. Không thể vì những cam kết kinh tế ngắn hạn mà mờ nhòe đi những nguyên tắc bất biến về chủ quyền, danh dự và nhân cách dân tộc.

Đây là một thời đại phức tạp, nơi chủ quyền không những bị xâm lấn bằng xe tăng, tàu chiến, tên lửa... mà còn bằng thị trường, mạng xã hội, dòng vốn đầu tư. Do đó, giữ vững “vùng lõi” chủ quyền đòi hỏi tầm nhìn rộng, bản lĩnh lớn và khả năng nói “không” đúng lúc.

Lịch sử không trao Huân chương cho những dân tộc lười suy ngẫm. Ông kỳ vọng điều gì ở thế hệ trẻ hôm nay - để 20 năm nữa, khi ta nhìn lại tròn một thế kỷ nước Việt Nam mới ra đời, chúng ta không phải nói lời tiếc nuối?

Cuộc sống sẽ thay đổi rất nhanh, thậm chí theo những cách mà chúng ta hôm nay chưa thể hình dung hết. Công nghệ, địa chính trị, môi trường sống, phương thức giao tiếp xã hội… đều có thể biến đổi sâu sắc. Nhưng có một điều không thay đổi: đó là giá trị cốt lõi của con người, trong một quốc gia trưởng thành. Đó là lòng tự trọng, tinh thần trách nhiệm và khả năng đặt câu hỏi lớn cho thời đại của mình.

Chúng ta không mong thế hệ trẻ phải giữ gìn lịch sử theo kiểu học thuộc lòng. Chúng ta mong họ biết suy nghĩ trên nền lịch sử, hiểu tại sao cha ông từng lựa chọn con đường như vậy, hiểu giá trị của những điều tưởng chừng đã quen thuộc: độc lập, tự do, hạnh phúc, để không ai coi đó là điều hiển nhiên.

Điều làm nên tầm vóc một thế hệ không phải là lời nói, mà là thái độ sống. Thái độ đó bắt đầu từ sự tử tế, từ khả năng nhìn xa và từ một niềm tin không mù quáng, mà được xây dựng qua trải nghiệm, phản biện và đối thoại. Niềm tin giữa con người với con người. Niềm tin giữa người dân và Nhà nước. Không có điều đó, thì mọi thành tựu cũng trở nên mong manh.

Tôi kỳ vọng lớp trẻ hôm nay không chỉ là người thừa hưởng những thành quả đã có, mà còn là lực lượng mang theo khát vọng, bản lĩnh và trí tuệ, để tiếp tục hành trình giữ nước trong thời bình.

Lịch sử từng cho thấy: chỉ một lời nói đúng lúc, một cử chỉ dũng cảm của người lãnh đạo có thể tạo nên sự ổn định lớn lao. Tôi nhớ mãi hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh trong thời điểm phải ký Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt ngày 6/3/1946, một quyết định đầy khó khăn và gây nhiều lo lắng trong dân chúng. Khi ấy, Người đã bước ra trấn an bằng một câu nói đầy xúc động: “Hồ Chí Minh không bán nước”. Chỉ một câu như thế, giản dị mà đĩnh đạc, cũng đủ để củng cố niềm tin của nhân dân.

Hôm nay, niềm tin ấy vẫn là nền tảng cốt lõi cho mọi chiến lược phát triển. Chúng ta có thể nói nhiều về đổi mới sáng tạo, kinh tế tri thức, chuyển đổi số, hội nhập sâu rộng... nhưng nếu thiếu niềm tin và sự tự trọng dân tộc, thì mọi nỗ lực sẽ khó bền vững.

Tôi kỳ vọng lớp trẻ hôm nay không chỉ là người thừa hưởng những thành quả đã có, mà còn là lực lượng mang theo khát vọng, bản lĩnh và trí tuệ, để tiếp tục hành trình giữ nước trong thời bình. Đó là một hành trình âm thầm nhưng cam go, đòi hỏi tinh thần dấn thân, tự chủ và trách nhiệm cao độ. Và nếu làm được điều đó, tôi tin, 100 năm lập quốc sẽ là một mốc son rực rỡ, không chỉ của lịch sử, mà của tương lai.

Trân trọng cảm ơn ông!