1. Từ những năm đầu tiên sống ở Sài Gòn đến nay có một nơi tôi hay đến, đó là khu vực bưu điện thành phố. Tòa nhà được xây dựng từ cuối thế kỷ 19 khi dân số đô thị này chưa đến nửa triệu người, vậy mà cho đến nay khi thành phố có hơn 10 triệu dân, nó vẫn đáp ứng được nhu cầu của người thành phố và du khách. Lúc ấy ở Quảng trường Công xã Paris trước Bưu điện và Nhà thờ Đức Bà có nhiều kiot bán văn phòng phẩm: báo chí, giấy viết thơ và bao thơ, tranh ảnh bưu thiếp, nhất là những ngày cuối năm thiệp Giáng sinh, thiệp Năm mới rực rỡ cả khu vực. Tiếc là nay không còn những kiot văn hóa phẩm ở đây và trên đường Nguyễn Huệ - một cảnh quan văn hóa quen thuộc ở nhiều đô thị trên thế giới.

Khu vực trung tâm của Sài Gòn là Nhà thờ Đức Bà và kế bên là bưu điện trung tâm, phía trước quảng trường nhỏ là con đường Đồng Khởi. Từ “tâm” này mở rộng bán kính trên dưới một cây số có Tòa thị chính, chợ Bến Thành, bến Bạch Đằng và cột cờ Thủ Ngữ, bến đò Thủ Thiêm, dinh Thống Nhất và vườn Tao Đàn, Thảo cầm viên, cả khu nghĩa địa “tây” Mạc Đĩnh Chi nay đã thành một công viên lớn, có thể kể đến các nhà thờ và chợ khu vực Tân Định, khu vực Chợ Quán… Các công trình này được xây dựng vào giai đoạn đô thị Sài Gòn mới hình thành, đầy đủ những “thiết chế” chính trị, kinh tế, văn hóa quan trọng của một đô thị hiện đại hồi đầu thế kỷ 20.

Trong nhiều nghiên cứu về di sản văn hóa gọi đây là “vùng lõi di sản” của thành phố, cảnh quan làm nên bản sắc của đô thị Sài Gòn. Tuy nhiên, trong hơn 20 năm qua khu vực này đã có sự thay đổi lớn, quan trọng nhất là sự “biến mất” nhiều công trình kiến trúc là di sản văn hóa đô thị, đồng thời cũng làm biến đổi cảnh quan chung của khu vực trung tâm thành phố. Điều này một mặt làm diện mạo đô thị “hiện đại” hơn, nhưng mặt khác làm cho dấu tích và ký ức lịch sử dần mờ nhạt trong tâm thức cộng đồng cư dân thành phố và du khách. Cho đến nay khu vực này vẫn là những “điểm đến” và “điểm nhớ” của người Sài Gòn kể cả những người đã đi xa.

Khu vực Chợ Lớn, tuy sau 1975 có sự biến động lớn về dân cư, nhưng hiện nay còn khá nguyên vẹn dáng dấp cổ xưa của một “trung tâm” kinh tế sầm uất từ trăm năm trước. Nếu lấy chợ Bình Tây làm tâm điểm mở rộng ta sẽ có khu phố cổ Triệu Quang Phục chạy dài tới bến Hàm Tử, cùng với Thất phủ Quan Võ Miếu, Chùa Bà (Miếu Thiên Hậu) và nhiều ngôi miếu cổ. Nơi này còn lưu giữ hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể đặc sắc: các kiến trúc tín ngưỡng như đền miếu hội quán, lễ hội, phong tục tập quán và những quan hệ xã hội đặc trưng, nhất là mối quan hệ làm ăn kinh tế.

Nối liền Sài Gòn và Chợ Lớn là rạch Bến Nghé, kinh Tàu Hũ, Kinh Đôi... hai bên bờ là hệ thống cơ sở công nghiệp của thành phố: từ nhà máy Ba Son đến những bến cảng, nhà máy... Đó chính là tính chất đô thị sông nước - hướng biển của Sài Gòn. Tiếc là từ việc xóa bỏ di tích Ba Son, hệ thống cảng thị ven sông của thành phố cũng dần biến mất làm ảnh hưởng đến yếu tố “thông thương” của một đô thị trung tâm kinh tế.

2. “Sài Gòn là thành phố sông nước”, đấy là cảnh quan của nhiều thành phố trên thế giới. Và cũng như những thành phố đó, quá trình “hiện đại hóa” của Thành phố Hồ Chí Minh để lại dấu ấn nổi bật nhất là việc cải tạo môi trường và cảnh quan hệ thống kênh rạch quan trọng của thành phố.

Trong thế kỷ 20, do chiến tranh nên dân nhập cư đổ về thành phố ngày càng nhiều, người nghèo lập nên những xóm ven kênh lan dần từ ngoại ô vào trung tâm, nhà cửa chen chúc trên bờ chồm ra kênh rạch. Chất thải, rác rưởi tù đọng dưới sàn nhà, lấp dần kênh rạch, khiến nước không còn lưu thông được nữa. Mỗi ngày, khi thấy có chút gió mát thì biết lúc nước lớn, thấy đứng gió nực nội là biết nước ròng.

Bắt đầu từ rạch Bến Nghé từ trung tâm thành phố vào Chợ Lớn và nối vào đường thủy về miền tây, công trình cải tạo kênh rạch đã mang lại diện mạo mới cho “mặt tiền” thành phố: kênh rạch được kè bờ thẳng thớm, giải tỏa những xóm nhà lụp xụp thay vào đó là công viên cây xanh và đại lộ Võ Văn Kiệt. Việc nạo vét kênh rạch mang lại một dòng nước sạch hơn... Bây giờ vào dịp Tết nơi này tổ chức lễ hội “trên bến dưới thuyền” rực rỡ bông hoa cây kiểng, tấp nập ngày đêm suốt từ rằm tháng chạp đến ngày 30 Tết.

Nhưng công trình cải tạo kênh rạch Nhiêu Lộc-Thị Nghè để lại ấn tượng đổi thay nhiều nhất với người dân thành phố. Suốt những năm thực hiện công trình này, gần như toàn thành phố lâm vào cảnh “kẹt xe tắc đường” triền miên, bất kể giờ giấc thời tiết... Nhưng rồi cũng đến lúc công trình Nhiêu Lộc-Thị Nghè hoàn thành. Bây giờ dòng kênh đã sạch hơn mỗi ngày và gần như không còn tình trạng vứt rác xuống kênh. Nhất là từ khi hai bên bờ đã được dựng hàng rào sắt, vỉa hè lát gạch sạch sẽ, trồng cây, trồng hoa, hàng đèn đường vươn cao thanh thoát… Những chung cư cao tầng mọc lên, dân cư sống tại đây đã quen với việc giữ gìn vệ sinh công cộng, giữ gìn cảnh quan chung.

Mới đây tuyến metro số 1 Bến Thành-Suối Tiên đã được khánh thành sau hai tháng vận hành, sau mười mấy năm xây dựng... Đô thị hiện đại không thể thiếu hạ tầng giao thông công cộng. Đây là khởi đầu mới cho sự cải thiện về giao thông và môi trường đô thị, qua đó là nâng cao sức khỏe cho người dân và xây dựng lối sống đô thị, từ việc chấp hành luật lệ và ứng xử văn minh nơi công cộng.

“Thành phố văn minh hiện đại” đâu thể có bằng hô hào suông? Cùng với sự chuyển biến của ý thức cư dân còn cần có những điều kiện vật chất phục vụ cho sự thay đổi ấy, bởi vì điều kiện sống chưa thay đổi thì khó có thể hình thành lối sống mới. Môi trường đô thị và lối sống, nếp sống của cư dân là hai mặt luôn có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, là tiền đề cho nhau tự hoàn thiện. “Phố của người - người của phố” là một mệnh đề của xã hội học đô thị hiện đại.