Phóng viên: Giáo sư đã dành cả đời nghiên cứu giống lúa mới, tạo ra cuộc cách mạng nông nghiệp, góp phần làm ổn định an ninh lương thực. Giáo sư đã theo đuổi hành trình này như thế nào?

Giáo sư Võ Tòng Xuân: Tôi yêu nghề nông từ nhỏ. Thuở học trung học, mỗi khi ra xem dì dượng làm ruộng, tôi thấy cuộc đời người nông dân rất cực khổ. Tôi muốn học thật tốt để có thể làm được gì cho chính quê hương mình.

Lớp 10, khi trúng tuyển vào trường Cao đẳng Kỹ thuật Cao Thắng, tôi lại thích ngành cơ khí, mơ ước được ra nước ngoài như Mỹ, Đức để học. Nhưng bấy giờ chỉ có thông báo đi học tại Philippines và ngành học là nông nghiệp. Vẫn mang theo mơ mộng học ngành cơ khí, tôi cũng tìm hiểu xem có thể ứng dụng được gì cơ khí vào nông nghiệp. Ngành mía đường là ngành tôi theo đuổi học đầu tiên. Học cách làm đường mía, học cách làm giấy từ bã mía, chờ ngày về áp dụng tại quê nhà.

Nhưng một bước ngoặt đến với cuộc đời tôi vào năm 1969, khi Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế được xây dựng tại ngôi trường tôi học tại Phillipines. Khi đó, các anh chị làm lĩnh vực thủy nông có sang trường gặp tôi đều nói, học mía đường giờ không phải là thời điểm phù hợp, trong khi lúa tại Việt Nam đã bị “tan nát” bởi dịch bệnh, không xuất khẩu từ năm 1968. “Ở đây có sẵn lúa, cậu học đi”, một người anh nói với tôi.

Dù cũng gặp nhiều khó khăn khi xin học tại Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế chấp nhận, nhưng sau khi thuyết phục bằng quá trình thử giảng dạy về lĩnh vực đất đai, lãnh đạo Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế chấp nhận. Đây là một bước ngoặt, tôi được giảng dạy và tham gia nghiên cứu ứng dụng các giống lúa.

Năm 1971, tôi về nước, công tác tại trường Cao đẳng Nông nghiệp (thuộc Viện Đại học Cần Thơ). Sau 9 tuần, tôi mang giống lúa mới về Việt Nam ứng dụng. Bấy giờ, năm 1972, rầy nâu phát triển mạnh, tàn phá giống của Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế. Tôi lại xin Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế thêm một số giống lúa mới, kháng được rầy nâu. 1973, tôi xác định được giống IR26, IR30 có khả năng kháng rầy nâu và phổ biến cho dì dượng tôi sử dụng. Lúa rất tốt, đứng thẳng và nhiều bông. Giống IR26 và IR30 từ đó được nhân rộng.

Một cơ hội nữa đến với tôi vào năm 1974 được làm việc với các giáo sư Nhật Bản và tôi tiếp tục sang Nhật làm nghiên cứu sinh và lấy bằng Tiến sĩ nông học. Tháng 4/1975 tôi về Việt Nam, mang những kiến thức về đào tạo cán bộ nông nghiệp và giúp cho bà con nông dân.

Phóng viên: Hành trình trở về Việt Nam, giúp cho người nông dân có giống lúa mới gặp nhiều khó khăn gì không? Nhất là khi mình nhìn sang nước bạn là Thái Lan đang có nhiều lợi thế?

Giáo sư Võ Tòng Xuân: Lúc tôi về, những người làm ở Sở Canh nông đã di tản hết, trụ sở trống trơn. Bấy giờ, tôi thấy vai trò của trường Cao đẳng Nông nghiệp (thuộc Viện Đại học Cần Thơ) rất quan trọng. Tôi thấy mình phải đẩy mạnh đưa giống lúa cho tốt tới nơi bà con chưa sử dụng.

Sau giải phóng miền nam vài tháng, các sinh viên tại Tân Châu, An Giang lại trao đổi với tôi các giống lúa IR26, IR30, IR32 đều bị rầy nâu tàn phá. Bà con mua đủ thứ loại thuốc nhưng con rầy kháng thuốc, thậm chí phải bán đồ trong nhà để mua thuốc trị rầy. Không có gạo, bà con phải đi ghe xuống Bạc Liêu, Cà Mau mua gạo về ăn. Tôi lên tận Tân Châu tìm hiểu, phát hiện đây là rầy nâu tuýp mới. Tôi liên hệ sang Philippines xin giống lúa mới, họ gửi về một số giống mới thì phát hiện IR36 phát triển rất tốt, không bị rầy nâu ăn.

Tôi đề xuất Ban Giám hiệu trường Cao đẳng Nông nghiệp (thuộc Viện Đại học Cần Thơ) xin đóng cửa trường 2 tháng, tổ chức cho sinh viên các ngành đi tới nơi nào có rầy nâu thì xuống với nông dân. Tôi dạy các em 3 bài: Cách chuẩn bị đường mạ cho tốt; cách chuẩn bị đất cho thật tốt cấy; cấy một rãnh một bụi, để nhân giống cho nhanh, giúp tăng năng suất.

Sau 2 tháng, lúa phát triển tốt, sinh viên rút về trường, bàn giao cho bà con nông dân và cán bộ địa phương trực tiếp cấy lúa. Khi tôi báo cáo ở các hội nghị quốc tế về lúa, các chuyên gia quốc tế rất ngạc nhiên và họ bảo, chỉ có Việt Nam mới đóng cửa trường cho sinh viên đi cấy lúa.

Nhưng nhờ vậy, với giống lúa IR36, chỉ sau một vụ lúa, nông dân cũng nhân được nhiều giống, hoàn toàn diệt được rầy nâu. Tuy nhiên, giống này ăn chưa ngon cơm, chất lượng chưa tốt, phải tiếp tục nghiên cứu.

Tôi vẫn luôn nói với các em sinh viên, Việt Nam có 3,5 triệu ha trồng lúa, trong khi Thái Lan có hơn 10 triệu ha. Giống lúa của Thái Lan ngon cơm, dài, một năm trồng một lần, bán giá cao. Những năm 1980-1990 khi xuất khẩu gạo, giá một tấn gạo của Việt Nam chỉ 250 USD còn Thái Lan tới 800 USD hoặc hơn. Tôi nói với các em sinh viên nếu muốn thắng Thái Lan phải tập trung làm lúa ngắn ngày, cấy 3 vụ/năm, sẽ được 9 triệu ha diện tích trồng lúa.

Phóng viên: Lúc bấy giờ, Việt Nam chưa phải là một nước có nhiều nghiên cứu thành công về lai tạo giống, điều gì giúp ông và các cộng sự có được sự bám đuổi bứt phá như vậy?

Giáo sư Võ Tòng Xuân: Một giống lúa ổn định phải lai tạo từ 1 đến 8 đời. Trong khi mình chưa rành lai tạo giống, tôi chủ trương nghiên cứu ứng dụng. Do đó, tôi tập trung vào giống lúa IR36, giống 5404. Sau đó, mình xin Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế giống lúa đời thứ 4-5 để mình tự lai tạo giống lúa mới. Dần dần, mình cũng có giống gạo ngon cơm, nhưng không thơm.

Năm 1989, xuất khẩu gạo tăng trở lại, nhưng tiền không nhiều. Tôi thấm thía lời nói Bác hồ nói năm 1947 “Nhân dân ta giàu thì đất nước ta giàu”. Tôi tâm niệm nông dân giàu thì đất nước mới giàu được. Tôi khuyến khích nông dân càng làm nhiều giống lúa, xuất khẩu nhiều sẽ đạt chỉ tiêu GDP.

Năm 2019, tôi mạnh dạn đề đạt nguyên Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc trồng giống lúa theo điều kiện sinh thái, thiên nhiên. Khi đó, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc ban hành Nghị quyết số 120/NQ-CP của Chính phủ về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu. Phải trồng lúa thích nghi với sinh thái, miễn là năng suất của bà con nông dân tăng lên. Điều này tôi rất mừng.

Tuy nhiên, giá gạo của mình thấp hơn của Thái Lan vì không ngon. Vì thế, chúng tôi cũng cố gắng nghiên cứu hướng đi. Rất may trong số các em sinh viên có Hồ Quang Cua rất thích nghiên cứu giống lúa nên có bàn với em mang giống lúa mới ở Thái Lan về. Ở Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế, chúng tôi có quyền lấy giống có gene thơm nhưng giống này không kết hợp với gene ngắn ngày. Chúng tôi mất hơn 10 năm không lai tạo được giống. Khi chúng tôi thử lấy nếp cái hoa vàng kết hợp với giống lúa gene trồng ngắn ngày, thấy có khả thi. Năm 2017, chúng tôi chọn được giống ST24 và đánh giá chất lượng xuất sắc nhất.

Sau khi thua cuộc thi Gạo ngon nhất thế giới, chúng tôi tìm tiếp dòng lai ra được ST25 và đưa đi thi vào năm 2019. Và năm đó, gạo ST25 xuất sắc được công nhận là gạo ngon nhất thế giới.

Trong bài phát biểu tại lễ công bố Gạo ngon nhất thế giới, tôi có chia sẻ: “Tôi biết phần lớn các bạn chuyên đi mua gạo của các nơi khác để phân phối cho khách hàng các bạn. Tôi cũng muốn các bạn công nhận giống của Việt Nam ngon nhất. Giống gạo của Việt Nam khác Thái Lan chút, vì Thái Lan trồng một vụ/năm, đạt 4 tấn/ha còn Việt Nam trồng 3 vụ/năm, đạt 6 tấn/1 ha, nên một năm trồng ít nhất đạt 15 tấn". Bấy giờ nước bạn Thái Lan mới nể.