Chúng tôi đến với bản Lọng Nghịu, xã Chiềng Chung vào một ngày tháng ba nắng ấm vàng sóng sánh. Hai bên đường là màu xanh ngát của những nương cà-phê phủ kín các sườn đồi. Sắc đỏ rực của những cành cà-phê sai trĩu quả đã vào cuối vụ, quện với sắc đỏ đen đặc trưng của những chiếc khăn piêu và tiếng nói cười rộn ràng, xôn xao vẽ nên bức tranh sống động rực sáng dưới núi đồi Tây Bắc. Nơi ấy có HTX Aratay Coffee, nơi tập hợp những người phụ nữ dân tộc Thái với thương hiệu Cà-phê Aratay - hạt cà-phê tử tế.

Bà Cầm Thị Mòn, Giám đốc HTX Aratay Coffee chia sẻ, trên mảnh đất Sơn La nổi tiếng với hạt cà-phê Arabica đã tồn tại gần trăm năm nay, bà con dân tộc bám cây cà-phê để sống. Những năm trước đây, hạt cà-phê giúp bà con có cái ăn, có tấm áo, nhưng không thể giàu. Chưa kể, giá cà-phê nhân xô có những thời điểm bấp bênh, cuộc sống của bà con không ổn định theo sự bấp bênh ấy.

Cho đến năm 2018, Dự án CARE thuộc Tổ chức phi chính phủ của Úc, thông qua một dự án phát triển sinh kế cho phụ nữ dân tộc thiểu số đã hỗ trợ thành lập nhóm phụ nữ tiết kiệm ở Chiềng Chung. Bà Cầm Thị Mòn và một số thành viên được Dự án lựa chọn cho đi thăm mô hình HTX sản xuất cà-phê chất lượng cao ở Tây Nguyên.

Suốt 20 năm chỉ hái cà-phê xô để bán với giá 25 nghìn đồng/kg nhân xanh, nên khi thấy người khác bán cà-phê giá gấp đôi, gấp ba, bà Mòn không thể tin được. Trở về nhà, bà Mòn nung nấu suy nghĩ rằng: “Người ta làm được thì mình cũng làm được!”.

Nói là làm, thay vì trồng cà-phê theo cách truyền thống, bà Cầm Thị Mòn đã thuyết phục bố mẹ và chồng thay đổi cách làm cà-phê theo hướng sạch, chất lượng cao, quyết tâm chỉ bán ra thị trường hạt cà-phê sạch chứ không bán cà-phê nhân xô. Giai đoạn đầu, không thể tránh khỏi khó khăn. Song rất may mọi người trong gia đình đều ủng hộ.

Với sự giúp đỡ của các chuyên gia Dự án CARE, đầu năm 2021, bà Cầm Thị Mòn vận động 14 chị em trong xã thành lập HTX Aratay Coffee, với số vốn góp ban đầu 534 triệu đồng để sản xuất sản phẩm cà-phê đặc sản, chất lượng cao.

“Ngay từ khi được thành lập, HTX Aratay Coffee đã xác định phải sản xuất ra các hạt cà-phê tử tế, tức là cà-phê có chất lượng cao, an toàn, sạch, đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của thị trường. Chúng tôi tâm niệm, khi bạn chọn sự tử tế, khó khăn là thử thách ban đầu, nhưng về sau bạn sẽ thu được hương thơm, trái ngọt. Sản phẩm OCOP phải được sản xuất như thế”, bà Cầm Thị Mòn chia sẻ.

Nghĩ là làm, cùng với sự hỗ trợ của Dự án Care, HTX Aratay Coffee đã đầu tư xây dựng xưởng sản xuất; xây dựng nhà màng để sấy cà-phê, sử dụng hiệu ứng nhà kính, bảo đảm sạch, duy trì nhiệt độ sấy ổn định; đầu tư 2 máy xát vỏ cà-phê hiện đại dùng công nghệ chế biến ướt, công suất 5 tấn quả/giờ; bảo đảm hương vị cà-phê tự nhiên, tiết kiệm nước.

Ngoài ra, HTX còn mua máy rửa quả, máy pha cà-phê, sản xuất bao bì, đóng gói sản phẩm. Nhờ đó, ngay khi đi vào hoạt động, HTX chính thức sản xuất 4 sản phẩm cà-phê chất lượng cao, gồm: Cà-phê nhân xanh Natural; cà-phê Honey nhân xanh; cà-phê bột và hạt Natural; cà-phê bột và hạt Honey.

Để sản xuất ra các sản phẩm cà-phê chất lượng cao, HTX Ara-Tay Coffee chú trọng chất lượng nguyên liệu đầu vào được kiểm soát chặt chẽ. Khi thu hoạch, lựa chọn kỹ lưỡng quả cà-phê chín đỏ, đủ độ đường, bảo đảm không lẫn quả xanh. Toàn bộ 70 ha cà-phê nguyên liệu của các thành viên HTX và 300 hộ vệ tinh trên địa bàn xã Mường Chanh và Chiềng Chung đều được sản xuất theo hướng hữu cơ, đảm bảo sạch, an toàn.

Có được hạt cà-phê chất lượng đã khó, làm sao để chế biến hạt cà-phê ấy thành thành phẩm có giá trị cũng không hề đơn giản. Theo đó, quá trình sản xuất, chế biến, cà-phê Aratay được giám sát thường xuyên, bảo đảm đúng quy trình kỹ thuật, tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. Mỗi công đoạn thực hiện tỉ mỉ; tùy từng dòng sản phẩm Honey hay Natural, sẽ có phương pháp, quy trình chế biến khác nhau, tạo ra những hương vị tự nhiên đặc trưng.

Việc hướng dẫn cho bà con ở bản thật sự không đơn giản bởi bà con buộc phải thay đổi thói quen hái xô (hái lẫn tất cả quả chín, xanh, non, bị sâu...) sang hái chọn quả cà-phê chín.

Ở bản, mọi người chỉ thường làm cà-phê sao cho nhanh chóng, để còn lo toan cho những nương lúa, đi làm thêm việc để kiếm thu nhập. Hái cà-phê xô bán tuy rẻ, song thương lái đến mua là xong, không cần phải tỉ mỉ chọn lựa, rang xay, đóng gói… Tuy nhiên, HTX không ngừng hỗ trợ và giải thích cho bà con, rồi từ những buổi cầm tay chỉ việc, bà con cũng trở nên tự tin hơn.

Bên cạnh đó, quy trình sản xuất cũng được thay đổi. Quy trình chế biến ướt (full wash) được thay thế bằng quy trình chế biến mật ong (Honey), phơi trong 15 ngày và tự nhiên (Natural), phơi trong 25 ngày nhằm bảo đảm mùi vị tự nhiên của hạt cà-phê, tiết kiệm nước và bảo vệ môi trường. Mười kilogram cà-phê tươi mới được một kilogram cà-phê nhân; một kilogram cà-phê nhân rang xong chỉ còn lại 700 gram.

Niên vụ 2019-2020, HTX làm được 8 tấn cà-phê Honey, 4 tấn cà-phê Natural, giá cao gấp nhiều lần so với các hộ làm cà-phê còn lại trong xã. Thấy làm cà-phê chất lượng cao có lợi, lúc đó, bà con xung quanh mới yên tâm làm cà-phê theo hướng dẫn của bà Mòn.

Có quả cà-phê chất lượng, có máy xát vỏ, giàn phơi, máy rang do dự án tài trợ, bà Cầm Thị Mòn và cộng sự bắt tay vào quá trình chế biến quy củ. Trong quy trình sản xuất mới, không có thứ gì bị bỏ phí: Vỏ cà-phê được ủ làm phân bón hoặc được chế biến thành trà cascara (vỏ cà-phê sấy khô) để góp phần tăng thêm thu nhập.

Với sự năng động, mạnh dạn, dám nghĩ, dám làm của những phụ nữ dân tộc Thái, HTX Aratay Coffee đã đạt Chứng chỉ cà-phê 4C và UTZ. Sản phẩm cà-phê Aratay còn lọt Top 7 cà-phê đặc sản toàn quốc trong Cuộc thi “Vietnam Amazing Cup 2020” do Hiệp hội Cà-phê Buôn Ma Thuột tổ chức.

HTX Aratay Coffee đã đạt Chứng chỉ cà-phê 4C và UTZ. Sản phẩm cà-phê Aratay còn lọt Top 7 cà-phê đặc sản toàn quốc trong Cuộc thi “Vietnam Amazing Cup 2020” do Hiệp hội Cà-phê Buôn Ma Thuột tổ chức.

Có được sản phẩm chất lượng từ hạt cà-phê quý quê nhà, năm 2022, bà Cầm Thị Mòn tự tin đưa thương hiệu Ara Tay Coffee tham gia chương trình Mỗi xã phường một sản phẩm (OCOP) của tỉnh và quốc gia. Xác định sản phẩm OCOP phải gắn với chất lượng, là sản phẩm “tinh hoa”, các sản phẩm tham gia Chương trình OCOP là những sản phẩm được ưa chuộng nhất của hợp tác xã.

Ngay trong lần đầu tham gia chương trình, sản phẩm đã được công nhận sản phẩm OCOP 4 sao cấp tỉnh – một mức chứng nhận rất cao, tiếp tục khẳng định chất lượng thương hiệu sản phẩm. Đồng thời, chứng nhận này cũng giúp HTX kiên định mục tiêu tiếp tục tăng sản lượng, mở rộng thị trường, đưa sản phẩm chinh phục thị trường xuất khẩu.

Cây cà-phê Arabica được vun trồng, chăm sóc bằng đôi bàn tay của bà con dân tộc thiểu số, cùng với quá trình sản xuất, chế biến cà-phê Aratay được giám sát thường xuyên, bảo đảm đúng quy trình kỹ thuật và tiêu chuẩn an toàn thực phẩm.

Mỗi công đoạn đòi hỏi người làm phải tỉ mỉ từng chút một để có thể tạo ra sản phẩm cà-phê có chất lượng tốt nhất đến với người tiêu dùng. Chính vì vậy, khi thưởng thức, khách hàng sẽ cảm nhận được sự cần cù, chịu khó và tình cảm của bà con gửi gắm vào trong từng ly cà-phê. Hương vị tự nhiên với sắc nâu đỏ đậm đà, vị trái cây lên men thơm mát, chua thanh, đắng nhẹ, kèm hậu vị ngọt khiến cà-phê Aratay làm mê đắm biết bao người.

Được khách hàng ưa chuộng, hiện nay, mỗi năm HTX xuất bán ra thị trường từ 8-10 tấn nhân, xay; cung ứng, tạo nên dòng sản phẩm đặc trưng cho các cửa hàng cà-phê ở Hà Nội và các tỉnh, thành phố trên cả nước, được người tiêu dùng đón nhận. Doanh thu hằng năm của HTX đạt khoảng 1,6 tỷ đồng.

Không dừng lại ở đó, hiện nay, HTX đang tích cực hướng dẫn bà con ứng dụng khoa học kỹ thuật vào trồng, chăm sóc, sơ chế cà-phê, tiếp tục hành trình phát triển sản xuất theo quy trình VietGAP, sản xuất hữu cơ, giảm phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên, bảo đảm phát triển sản xuất bền vững.

Aratay không chỉ là cơ hội đổi đời từ quy trình sản xuất cà-phê đặc sản bền vững, mà còn là tình yêu với cây cà-phê và sự khẳng định vai trò của người phụ nữ Thái trong cộng đồng. Khi những lứa cà-phê sạch được thu hoạch, bà con ai cũng phấn khởi dù biết con đường phía trước vẫn còn rất dài. 

Hợp tác xã Aratay Coffee với những hạt cà-phê tử tế, với những sản phẩm cà-phê tinh hoa đạt tiêu chuẩn OCOP 4 sao đã và đang góp phần quan trọng làm thay đổi nhận thức của bà con nhiều vùng đồng bào dân tộc thiểu số đang trồng và canh tác cây cà-phê trên địa bàn tỉnh Sơn La. Giúp bà con tích cực hơn, vững tin hơn trong việc ứng dụng khoa học kỹ thuật vào trồng, chăm sóc, sơ chế cà-phê, từng bước phát triển sản xuất theo quy trình VietGAP, sản xuất hữu cơ, nâng tầm giá trị, chất lượng và thương hiệu cà-phê Arabica Sơn La.

Kiên định với thị trường trong nước và ước mơ tăng sản lượng nhằm hướng đến xuất khẩu, bà Cầm Thị Mòn khẳng định: “Người Pháp đã mang cây cà-phê Arabica đến Sơn La. Giờ đã đến lúc người Sơn La mang những hạt cà-phê tử tế nhất đến người tiêu dùng trên thế giới”.