Ngay sau khi tuyên bố độc lập (2-9-1945), Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phải đương đầu với những khó khăn, thách thức cực kỳ nghiêm trọng. Bên cạnh những khó khăn lớn từ tình hình trong nước, từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 9-1945, nhiều lực lượng mang danh nghĩa Đồng minh vào Việt Nam thực hiện nhiệm vụ giải giáp quân Nhật, có chung mục tiêu chống phá cách mạng Việt Nam. Theo thỏa thuận của các nước Đồng minh tại Hội nghị Pốtxđam (Đức) tháng 7-1945⁽¹⁾, Việt Nam bị chia theo vĩ tuyến 16: quân Trung Hoa quốc dân Đảng ở phía Bắc, quân Anh ở phía Nam. Sự có mặt đồng thời của hơn 30 vạn quân đội nước ngoài⁽²⁾ thuộc 4 thế lực đối địch đã tạo nên chênh lệch lớn trong cán cân lực lượng⁽³⁾, bất lợi cho cách mạng Việt Nam.

Việt Nam cũng như các nước khác trong khu vực từ lâu là mục tiêu của các đế quốc, thực dân. Là khu vực thuộc địa truyền thống của các nước thực dân phương Tây, Đông Nam Á trở thành mối quan tâm đặc biệt của các nước Mỹ, Anh, Pháp, Hà Lan trong và sau Chiến tranh thế giới thứ II. Tuy nhiên, ý đồ và tham vọng của các nước đế quốc đối với khu vực có vị trí chiến lược quan trọng này rất khác nhau.

Thái độ của Mỹ trong những năm chiến tranh⁽⁴⁾ là thúc giục các nước thực dân trao trả độc lập cho các thuộc địa với ý đồ làm suy giảm vai trò của Anh, Pháp, Hà Lan ở Đông Nam Á và mở rộng ảnh hưởng của Mỹ ở khu vực này. Người đứng đầu Chính phủ Mỹ nhiều lần khẳng định về việc thiết lập một chế độ ủy trị quốc tế ở Đông Dương⁽⁵⁾.

Việt Nam cũng như các nước khác trong khu vực từ lâu là mục tiêu của các đế quốc, thực dân.

Thực dân Anh có nhiều thuộc địa ở Đông Nam Á, lo ngại tác động của các quốc gia mới giành độc lập, đã giúp các nước đế quốc tiến hành kế hoạch tái chiếm sau khi phát xít Nhật đầu hàng. Việc ủng hộ Pháp quay trở lại Đông Dương xuất phát từ mục đích bảo vệ quyền lợi của chính mình ở khu vực này.

Ngày 15-8-1945, phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh là thời cơ giành độc lập dân tộc của các nước Đông Nam Á. Những cuộc cách mạng giải phóng dân tộc thắng lợi đưa đến việc thành lập các quốc gia độc lập đầu tiên vào thời điểm kết thúc Chiến tranh thế giới thứ II. Điển hình là hai cuộc cách mạng diễn ra vào tháng 8-1945 ở Inđônêxia và Việt Nam, sau đó Lào tuyên bố độc lập ngày 12-10-1945.

Tuy nhiên, những diễn biến phức tạp của tình hình quốc tế sau chiến tranh đã ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc đấu tranh bảo vệ độc lập dân tộc của các nước vừa giành được và cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc của các quốc gia khác ở Đông Nam Á.

Các nước thực dân đưa quân đội trở lại các thuộc địa cũ. Các quốc gia tuyên bố độc lập đầu tiên đều bị các nước thực dân tái chiếm. Hà Lan quay lại Inđônêxia, thực dân Pháp quay trở lại Việt Nam, Lào, Campuchia. Mỹ trở lại Philíppin; Anh trở lại Ấn Độ, Malaixia, Myanma, Xinhgapo.

Sự bắt đầu cuộc chiến tranh lạnh và sự đối đầu căng thẳng giữa hai phe tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa đã biến Đông Nam Á trở thành một trong những điểm nóng trong quan hệ quốc tế cùng với sự xâm nhập của Mỹ vào khu vực này.

Lập trường của Mỹ bắt đầu có sự điều chỉnh⁽⁶⁾, chính sách đối ngoại theo hướng cứng rắn hơn, cô lập Liên Xô, chống chủ nghĩa cộng sản, tranh thủ quan hệ đồng minh với Anh, Pháp trong những vấn đề quốc tế quan trọng. Tổng thống Truman đã không đề cập đến chế độ ủy trị quốc tế ở Đông Dương, mà thực thi chính sách có lợi cho Pháp⁽⁷⁾. Nước Mỹ giữ thái độ “trung lập”, thậm chí sau đó giúp đỡ quân Pháp trở lại Đông Dương. Đây là một bư­ớc lùi so với kế hoạch thiết lập chế độ ủy trị quốc tế ở Đông Dương của Tổng thống Rudơven.

Chính phủ Trung Hoa Dân Quốc tiếp tục coi Đông Nam Á nói chung, Việt Nam nói riêng trong tầm kiểm soát của Trung Hoa. Mưu đồ của quân Trung Hoa Dân Quốc khi vào Việt Nam là tiêu diệt Đảng Cộng sản, phá tan Việt Minh, giúp lực lượng phản động lật đổ chính quyền cách mạng.

... Sự “im lặng”của Liên Xô có lợi cho việc Pháp trở lại xâm lược Việt Nam.

Nhà nước Xô viết, trụ cột của phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc, sau chiến tranh, phải tập trung khôi phục nền kinh tế bị tàn phá nặng nề, viện trợ xây dựng các quốc gia Đông Âu, địa bàn chiến lư­ợc có ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh và chủ quyền của Liên Xô⁽⁸⁾. Mục tiêu lớn nhất của Liên Xô lúc này là giữ được nguyên trạng, giữ thế cân bằng lực lượng. Liên Xô tuyên bố nguyên tắc chung là ủng hộ quyền tự quyết của các dân tộc nhưng vì không có lợi ích về vấn đề thuộc địa nên không có thái độ rõ ràng về vấn đề Pháp quay lại Đông Dương. Thái độ của Liên Xô đối với sự ra đời của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa⁽⁹⁾ lúc này cho thấy mối quan tâm hàng đầu liên quan đến an ninh của Liên Xô là những biến động ở Tây Âu; sự can thiệp của Liên Xô (nếu có) vào vấn đề thuộc địa của Anh và Pháp có thể gây ra xung đột với lợi ích của hai nước đó, và quan trọng là những tin tức không đầy đủ về Chính phủ Hồ Chí Minh gợi lên trong lãnh đạo Liên Xô mối nghi ngại từ những năm 1930 về lập trường cộng sản hay lập trường quốc gia của Đảng Cộng sản Đông Dương. Việc tuyên bố giải tán Đảng Cộng sản Đông Dương (tháng 11-1945) càng làm tăng sự nghi ngại này. Sự “im lặng”của Liên Xô có lợi cho việc Pháp trở lại xâm lược Việt Nam.

Nhìn chung, trên bình diện quốc tế trong thời gian này, khả năng có được lực lư­ợng thực sự ủng hộ nền độc lập Việt Nam là điều xa vời.

Sự thỏa hiệp giữa các cường quốc đã mở đường cho thực dân Pháp quay lại Việt Nam. Phát động cuộc chiến tranh xâm lược tái chiếm Đông Dương và tái lập ách thống trị thực dân là âm mưu từ trước, có kế hoạch cụ thể, từng bước và có hệ thống. Thực dân Pháp có kế hoạch chi tiết về thành lập chính phủ liên bang Đông Dương, các quốc gia Đông Dương được hưởng một số quyền nội trị và kinh tế, còn công việc đối ngoại thuộc về quyền hạn của chính phủ liên hiệp Pháp mà liên bang Đông Dương là một thành viên.

Ngày 23-9-1945, được sự hỗ trợ, giúp đỡ của quân Anh⁽¹⁰⁾, Pháp nổ súng đánh chiếm trụ sở Ủy ban nhân dân Nam Bộ tại Sài Gòn, mở đầu cuộc xâm lược Việt Nam lần thứ hai. Sau 15 tháng nỗ lực giải quyết bằng các biện pháp chính trị và ngoại giao nhưng không thành, ngày 19-12-1946, Đảng đã quyết định phát động toàn quốc kháng chiến.

Ngay sau khi ký Hiệp định sơ bộ, thực dân Pháp vẫn thể hiện rõ mưu đồ dùng ưu thế quân sự hiện có (và ngày một mạnh) tiến tới đảo chính, lật đổ Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa⁽¹⁸⁾.

Về phía Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh kiên trì đấu tranh đòi phía Pháp mở cuộc đàm phán chính thức ở Pari nhằm đạt thêm những thỏa thuận mới để củng cố cục diện hòa hoãn, đề cao vị trí quốc tế của Việt Nam, tranh thủ sự đồng tình và ủng hộ của nhân dân thế giới.

Cho đến trước khi ký Tạm ước 14-9-1946, thực dân Pháp liên tiếp phá vỡ những cơ hội có thể tìm ra giải pháp hòa bình cho vấn đề Việt Nam, quyết tâm gây chiến tranh⁽¹⁹⁾. Từ ngày 6-7 đến 13-9-1946, Hội nghị chính thức Việt - Pháp tại Phôngtennơblô (Pari). Phía Việt Nam nêu lên những nguyên tắc về chủ quyền: độc lập, thống nhất, hợp tác trên cơ sở bình đẳng. Song, với ngoan cố theo đuổi chính sách thực dân, tìm mọi cách phục hồi chế độ thuộc địa ở Đông Dương, phía Pháp khước từ những thiện chí của Việt Nam.

Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong chuyến thăm chính thức nước Pháp (kéo dài hơn 4 tháng từ 31-5 đến 20-10-1946), tranh thủ tối đa khả năng hòa bình, trước “khả năng hòa hoãn giảm dần, khả năng chiến tranh lan rộng tăng dần”, ngày 14-9-1946 (trước khi rời nước Pháp) Chủ tịch Hồ Chí Minh ký với Chính phủ Pháp một bản Tạm ước⁽²⁰⁾,thể hiện thiện chí hòa bình và tranh thủ thêm thời gian hòa hoãn để chuẩn bị đối phó với sự bội ước của Pháp. Những vấn đề cốt tử là độc lập và thống nhất chưa được giải quyết. Đảng nhận định “Tạm ước 14-9 là một bước nhân nhượng cuối cùng. Nhân nhượng nữa là phạm đến chủ quyền của nước, là hại quyền lợi cao trọng của dân tộc!”⁽²¹⁾.

Chính phủ Việt Nam cố gắng thực hiệnTạm ước 14-9, nhằm tranh thủ mọi khả năng để gìn giữ nền hòa bình tuy mong manh, đồng thời tích cực chuẩn bị cho kháng chiến cứu nước. Song, phía thực dân Pháp hiếu chiến cố tình gây chiến. Ngày 20-11-1946, thực dân Pháp nổ súng đánh chiếm Hải Phòng, Lạng Sơn và cho quân đổ bộ lên Đà Nẵng. Ngày 16-12-1946, Mooclie, chỉ huy quân Pháp ở miền Bắc Đông Dương hai lần gửi tối hậu thư, tuyên bố “Quân Pháp sẽ tự mình đảm nhiệm trị an tại Hà Nội chậm nhất là vào sáng 20 tháng 12 năm 1946”. Trong tháng 12-1946, tại Hà Nội, thực dân Pháp liên tiếp gây các hành động xâm phạm chủ quyền. Quân Pháp khiêu khích, tấn công bộ đội, tàn sát dân thường, điển hình là các vụ ở Lò Đúc, Hàng Bún, Yên Ninh ngày 17-12. Trong hai ngày 17 và 18-12, Bộ Chỉ huy quân Pháp đòi Việt Nam triệt phá các lũy chướng ngại trên đường phố, trao cho quân Pháp quyền giữ trật tự trong thành phố. Sáng ngày 19-12, đại diện Chính phủ Pháp tại Hà Nội trao cho Chính phủ Việt Nam “tối hậu thư” đòi trong vòng 24 giờ, Việt Nam phải triệt thoái quân đội, giải giáp tự vệ và công an ở Hà Nội.

Mặc dù đã hết sức kiềm chế, chịu nhân nhượng để trì hoãn, đẩy lùi nguy cơ chiến tranh, nhưng vào thời điểm cuối tháng 12-1946 ở Thủ đô Hà Nội và các đô thị có Pháp đóng quân, nếu ta không chủ động phát động kháng chiến trước khi quân tiếp viện của Pháp đến, kẻ thù sẽ đẩy ta vào thế bị động, khó tránh khỏi tổn thất ban đầu, về lâu dài cuộc kháng chiến sẽ gặp nhiều khó khăn, phức tạp.

Khi khả năng hòa hoãn không còn, trên cơ sở thế và lực đã chuẩn bị trong điều kiện cho phép, Đảng kiên quyết phát động cuộc kháng chiến toàn quốc đúng thời cơ lịch sử với khí phách “thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ”.