Chiến dịch tiến công Điện Biên Phủ có quy mô lớn, diễn ra trong thời gian dài, trên địa bàn rừng núi, xa hậu phương. Trong khi địch có ưu thế về không quân, pháo binh, cơ giới, có công sự trận địa vững chắc, khả năng cơ động ứng cứu nhanh, phản kích mạnh. Bộ đội ta chiến đấu trong điều kiện rất khó khăn, do đó, đòi hỏi công tác tư tưởng phải nhạy bén, kịp thời để giữ vững quyết tâm chiến đấu và chiến thắng.

Bước vào chiến dịch, công tác chính trị tư tưởng được tiến hành chủ động, liên tục, sâu rộng nhằm quán triệt ý nghĩa, tầm quan trọng của chiến dịch; vai trò, tầm quan trọng của việc xây dựng trận địa tiến công.

Bước vào chiến dịch, công tác chính trị tư tưởng được tiến hành chủ động, liên tục, sâu rộng nhằm quán triệt ý nghĩa, tầm quan trọng của chiến dịch; vai trò, tầm quan trọng của việc xây dựng trận địa tiến công.

Đây là công việc hết sức cần thiết, là nghệ thuật tạo lập thế trận tiến công, là chỗ dựa nhằm tạo và phát huy sức mạnh tổng hợp, bảo vệ an toàn lực lượng, vũ khí, trang bị và phương tiện, giảm tới mức thấp nhất tổn thất thương vong cho bộ đội. Do đó, cán bộ, chỉ huy các cấp đã kịp thời nắm bắt được tư tưởng của bộ đội, bằng nhiều hình thức, phương pháp phù hợp với điều kiện chiến trường, điều kiện của từng đơn vị để giải quyết từng bước tư tưởng ngại khó khăn, gian khổ; đặc biệt là khi thay đổi phương châm tác chiến từ “đánh nhanh, giải quyết nhanh” sang “đánh chắc, tiến chắc”.

Đây là sự thay đổi rất chính xác, phù hợp với tình hình địch và khả năng tác chiến của bộ đội ta lúc bấy giờ, nhưng lại gặp trở ngại lớn về tư tưởng vì các lực lượng đã được chuẩn bị cho phương châm “đánh nhanh, giải quyết nhanh”, nay chuyển sang phương châm “đánh chắc, tiến chắc” thì khó khăn lớn nhất là làm công tác tư tưởng đối với bộ đội, bởi lúc này trận địa, thế trận gần như đã bố trí xong, bộ đội đang còn sung sức, tinh thần chiến đấu đang được đẩy lên cao.

Khi chuyển phương châm tác chiến, mọi công tác chuẩn bị phải làm lại từ đầu, bộ đội phải tiến hành xây dựng trận địa tiến công với một khối lượng công việc rất lớn trong điều kiện hết sức khó khăn, gian khổ trên địa hình trống trải, thời gian dài ngày, dưới hỏa lực không quân, pháo binh của địch nên phát sinh tư tưởng ngại chiến đấu kéo dài, sợ thương vong. Do đó, cấp ủy và cơ quan chính trị các cấp đã kịp thời có nghị quyết lãnh đạo tư tưởng làm cho mọi người thông suốt và tin tưởng ở phương châm “đánh chắc, tiến chắc”, khắc phục khó khăn, gian khổ, dũng cảm hy sinh, quyết chiến, quyết thắng. 

Trước mỗi đợt tiến công, công tác tư tưởng đã tập trung bồi dưỡng nâng cao ý thức chính trị, tinh thần chiến đấu dũng cảm, đặc biệt coi trọng giáo dục, động viên cán bộ và chiến sĩ triệt để chấp hành mệnh lệnh, tích cực xây dựng trận địa tiến công vững chắc.

Đợt hai của chiến dịch được xác định là đợt kéo dài nhất, gian khổ nhất, khó khăn nhất và sẽ hy sinh mất mát nhiều nhất. Trong thời gian này mưa nhiều, bùn ngập các chiến hào, muỗi, vắt nhiều, thiếu rau xanh, nước sạch, ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe, sinh hoạt hằng ngày của bộ đội trong điều kiện trận địa, chiến hào ta ngày càng lộ liễu vì từng bước tiến gần đến trung tâm Mường Thanh. Do đó, công tác tư tưởng được đẩy mạnh, quan tâm nhằm kịp thời chấn chỉnh và nâng cao ý thức, trách nhiệm của bộ đội.

Bộ chỉ huy chiến dịch cử cán bộ các cơ quan chiến dịch trực tiếp xuống từng đơn vị cùng với cấp ủy, chỉ huy các cấp giải quyết những khó khăn về đời sống sinh hoạt, kiểm tra thực hiện các nhiệm vụ cụ thể như kỷ luật trận địa, việc tổ chức sinh hoạt trong trận địa; việc bảo đảm cho cán bộ, chiến sĩ ăn uống, ngủ nghỉ; việc xây dựng trận địa cho đúng yêu cầu kỹ thuật, chấn chỉnh kịp thời biểu hiện ngại gian khổ, sợ hy sinh, từng bước khắc phục khó khăn, củng cố quyết tâm hoàn thành bằng được yêu cầu nhiệm vụ xây dựng trận địa tiến công và bao vây quân địch.

Chính nhờ làm tốt công tác chính trị, động viên tư tưởng, bộ đội ta đã khắc phục và chịu đựng mọi khó khăn, gian khổ, bằng trí thông minh, lòng quả cảm và tinh thần quyết chiến, quyết thắng, trong quá trình chuẩn bị và thực hành chiến dịch, bộ đội ta đã hoàn thành khối lượng công việc rất lớn, đã xây dựng trận địa tiến công rộng khắp, từng bước siết chặt vòng vây tiêu diệt toàn bộ tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ. 

Điện Biên Phủ là một tập đoàn cứ điểm mạnh, là hình thức phòng ngự mới nhất của địch theo kiểu “con nhím” (tức là thành lập những cụm cứ điểm tập trung trên sáu tiểu đoàn quân).

Lực lượng của địch ở Điện Biên Phủ được bố trí tại 49 cứ điểm, gồm ba phân khu: Phân khu Bắc, phân khu trung tâm và phân khu Nam (còn gọi là phân khu Hồng Cúm).

Mỗi phân khu, địch tổ chức thành một số trung tâm đề kháng; ở đó có một hoặc nhiều cụm cứ điểm.

Mỗi cứ điểm, cụm cứ điểm phòng ngự của địch đều có khả năng độc lập chiến đấu, có hệ thống công sự khá hoàn chỉnh gồm chiến hào, giao thông hào, trận địa hỏa lực và hầm ngầm.

Vòng ngoài mỗi cứ điểm, cụm cứ điểm được bảo vệ bằng nhiều hàng rào dây thép gai, mìn các loại rất phức tạp.

Ngoài lực lượng chiếm giữ các cứ điểm, địch còn duy trì ba tiểu đoàn cơ động để sẵn sàng ứng cứu. Pháo binh của tập đoàn cứ điểm được tổ chức thành hai căn cứ ở Mường Thanh và Hồng Cúm để chi viện chung.

Với lực lượng hùng hậu và phòng ngự vững chắc, Nava cho rằng, Điện Biên Phủ là một tập đoàn cứ điểm mạnh nhất chưa từng có ở Đông Dương, là một “pháo đài không thể công phá”.

Từ nhận định chủ quan đó, Nava cho rằng, Điện Biên Phủ là một chiến trường lý tưởng được lựa chọn để gây tổn thất nặng nề nếu ta dám mở một cuộc tiến công mạo hiểm.

Theo phương châm “đánh chắc, tiến chắc”, chiến dịch Điện Biên Phủ sẽ gồm nhiều trận đánh địch trong công sự vững chắc, diễn ra liên tục trong một thời gian khá dài, tập trung ưu thế lực lượng tiêu diệt từng bộ phận, tiến tới tiêu diệt toàn bộ quân địch.

Về phía ta, đại bộ phận chủ lực tinh nhuệ, bộ đội có tinh thần chiến đấu cao, chúng ta có thể tập trung ưu thế binh lực, hỏa lực để tiến công địch, cũng như đã có kinh nghiệm nhất định về đánh địch trong công sự vững chắc.

Nếu chủ trương của ta trước đây là tránh những nơi địch mạnh, chọn những hướng chiến lược quan trọng mà địch tương đối yếu để tiến công tiêu diệt địch, còn ở chiến dịch Điện Biên Phủ, chúng ta đã tập trung đại bộ phận chủ lực tiến công vào tập đoàn cứ điểm mạnh nhất của địch. Theo phương châm “đánh chắc, tiến chắc”, chiến dịch Điện Biên Phủ sẽ gồm nhiều trận đánh địch trong công sự vững chắc, diễn ra liên tục trong một thời gian khá dài, tập trung ưu thế lực lượng tiêu diệt từng bộ phận, tiến tới tiêu diệt toàn bộ quân địch.

Đứng trước hình thức phòng ngự mới nhất, mạnh nhất của địch, Bộ Tổng Tư lệnh và Bộ Chỉ huy chiến dịch đã nghiên cứu tìm cách trực tiếp tiến công vào tập đoàn cứ điểm, tiêu diệt tập đoàn cứ điểm. Chỉ có như vậy, chúng ta mới đánh bại được sự cố gắng lớn nhất của địch, đập tan âm mưu kéo dài và mở rộng chiến tranh của Pháp và Mỹ.

Nếu trong các cuộc tiến công của ta thời kỳ đầu, hình thức tác chiến chủ yếu là đánh vận động, đánh công sự vững chắc nhỏ, thì bước vào chiến dịch Điện Biên Phủ, hình thức tác chiến là một trận đánh công sự vững chắc quy mô rất lớn có tính chất trận địa, bộ đội ta không thể đánh rồi rút ngay trong đêm, mà phải trụ lại, vây hãm dài ngày, phải vận động tiếp cận dưới hỏa lực địch cả ban đêm, ban ngày, lần lượt đánh chiếm từng mục tiêu, sau đó giữ vững khu vực đã chiếm để tiếp tục vây hãm và tiến công các mục tiêu tiếp theo. Vì vậy, vấn đề mấu chốt là phải xây dựng hệ thống trận địa tiến công và bao vây liên hoàn, vững chắc.

Vấn đề mấu chốt là phải xây dựng hệ thống trận địa tiến công và bao vây liên hoàn, vững chắc.

Trong các chiến dịch trước, ta đã xây dựng trận địa xuất phát tiến công cho trung đội, đại đội, tiểu đoàn và bộ đội ta chỉ quen tác chiến ban đêm, thời gian ngắn ở những địa hình dễ che giấu lực lượng và cũng chỉ có khả năng tiêu diệt tiểu đoàn địch trong công sự vững chắc. Chủ lực ta chưa có kinh nghiệm tác chiến ban ngày trên địa hình bằng phẳng, với địch có ưu thế về không quân, pháo binh và xe tăng.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp khẳng định: “Trong một thời gian khá dài, vấn đề đặt ra mà chưa giải quyết được là phải làm thế nào để tiến hành được cuộc chiến đấu cả ngày lẫn đêm ở trên mọi loại địa hình, có như vậy mới mở ra khả năng tiêu diệt sinh lực địch. Sự phát triển công sự thành một hệ thống trận địa tiến công và bao vây đã giải quyết thành công một vấn đề quan trọng, mở ra khả năng nói trên”.

Trên cánh đồng ở Điện Biên Phủ, dưới bom đạn của địch, bộ đội ta đã từ chỗ trước đây thường chỉ chiến đấu trong một đêm, tiến lên bám trụ, chiến đấu liên tục trong suốt 56 ngày đêm, từng bước thắt chặt vòng vây, tiêu diệt tập đoàn cứ điểm mạnh nhất của địch.

Để phát huy sức mạnh hỏa lực, bảo đảm an toàn cho pháo binh ta trong thời gian khá dài, ta đã xây dựng những trận địa, hầm pháo đủ sức chịu đựng được các loại pháo 105mm, pháo 155mm và máy bay địch bắn phá. Trận địa pháo binh được đặt kín đáo trên các sườn núi vây quanh Điện Biên Phủ, nên hỏa lực pháo binh được sử dụng rất cơ động và sử dụng được tập trung trong những thời điểm quyết định. 

Cùng với xây dựng trận địa pháo binh và xây dựng các sở chỉ huy kiên cố, bộ đội ta đào hàng trăm kilômét chiến hào, giao thông hào và hàng nghìn công sự hỏa lực bộ binh, hình thành một hệ thống trận địa tiến công và bao vây rộng lớn. Bộ đội đánh tới đâu, chiến hào phát triển tới đó.

Bộ đội ta đã xây dựng hai loại giao thông hào: Một là, loại giao thông hào trục, dùng cho việc cơ động bộ binh, cơ động pháo binh, vận chuyển thương binh, hình thành một đường vòng rộng, vây quanh trận địa ở phân khu trung tâm của địch; hai là, loại giao thông hào tiếp cận của bộ binh, xuất phát từ vị trí trú quân của các đơn vị trong rừng đổ ra cánh đồng, cắt ngang giao thông hào trục, tiến vào những mục tiêu của địch mà ta định tiêu diệt.

Dọc giao thông hào bộ binh, có đầy đủ hố phòng pháo, hầm trú ẩn, công sự chiến đấu và ụ súng để đối phó với những cuộc phản kích của địch.

Các loại giao thông hào thường có độ sâu 1,7m, đáy hào trục rộng 1,2m, đáy hào bộ binh rộng 0,6m.

Địch phát hiện tìm mọi cách đánh phá ác liệt bằng hỏa lực không quân, pháo binh, tìm cách lấp chiến hào, phản kích đẩy ta ra xa.

Khi địch rút, quân ta lại tiếp tục đào chiến hào để trận địa tiến công và bao vây càng vào gần và được củng cố vững chắc. Bộ đội ta đã dựa vào hệ thống trận địa (chiến hào, giao thông hào, công sự) tiếp cận và chiến đấu liên tục suốt ngày đêm trên một địa hình bằng phẳng với quân địch có hỏa lực không quân và pháo binh mạnh. 

Trong đợt đầu chiến dịch, nhiệm vụ tác chiến của bộ đội ta là tiêu diệt một số cứ điểm vòng ngoài của địch. Các cứ điểm này là những trung tâm đề kháng khá mạnh, có hệ thống trận địa và công sự kiên cố, phức tạp, hỏa lực tại chỗ mạnh lại được các căn cứ hỏa lực ở phân khu trung tâm, phân khu Nam và hỏa lực không quân yểm hộ.

Trong điều kiện như vậy, để bảo đảm cho chiến dịch giành thắng lợi, các lực lượng của ta đã tích cực đào công sự, xây dựng trận địa tiến công, cả một hệ thống hào giao thông để bộ đội tiếp cận địch, tiến công vào các vị trí quân địch, hạn chế thương vong cho bộ đội.

Sau khi tiêu diệt các cụm cứ điểm Him Lam, Độc Lập và bức hàng địch ở Bản Kéo, khi bước vào đợt hai chiến dịch, Bộ Chỉ huy Chiến dịch nhận định, địch có nhiều khó khăn, lúng túng nhưng chúng còn rất mạnh và sẽ ra sức đối phó. Từ đó, Bộ Chỉ huy Chiến dịch vẫn thực hiện chủ trương “đánh chắc, tiến chắc” và xác định phải thực hiện mục tiêu chính là tiêu diệt, tiêu hao sinh lực địch, thu hẹp phạm vi chiếm đóng, làm cho kẻ địch suy yếu dần.

Với nhiệm vụ quân ta phải nhanh chóng tiếp cận bao vây địch bằng cách xây dựng trận địa tiến công và bao vây quân địch khắp các mặt Đông, Tây, Nam, Bắc, trong cự ly có hiệu quả của tất cả các loại súng lớn, nhỏ của ta, đồng thời chia cắt phân khu Hồng Cúm ở phía Nam với phân khu trung tâm. Tiếp tục đánh bóc thêm một số cứ điểm ở ngoài vỏ tập đoàn cứ điểm theo nguyên tắc phải bảo đảm chắc thắng. Phải khống chế sân bay của địch có hiệu quả, chuẩn bị đánh địch phản kích, tăng cường những hoạt động nhỏ tiêu hao, quấy rối quân địch.

Trong những nhiệm vụ trên, việc xây dựng trận địa tiến công và bao vây địch là quan trọng bậc nhất. Vì có xây dựng được trận địa tiến công vững chắc, bộ đội ta mới tiếp cận được các mục tiêu của địch để tiêu diệt, hạn chế được hỏa lực không quân, pháo binh của địch.

Nhờ có hệ thống trận địa mà các loại hỏa lực bắn thẳng và pháo binh đã chế áp có hiệu quả từng trung tâm đề kháng của địch, bảo đảm cho bộ binh thực hành đột phá nhanh.

Trận địa tiến công ngày càng sát địch, tạo điều kiện cho quân ta nắm chắc hơn tình hình địch và địa hình, thực hiện cách đánh địch hiệu quả. Khi vòng vây của quân ta càng thắt chặt, các lực lượng của ta kết hợp chiến đấu tiến công và phòng ngự, đánh bại nhiều cuộc phản kích của địch có cả xe tăng và không quân yểm hộ.

Hệ thống trận địa tiến công và bao vây của ta đã phá vỡ cấu trúc cơ bản của tập đoàn cứ điểm, tách biệt phân khu Nam với phân khu Trung tâm, cắt đứt mọi sự chi viện của địch ở phía nam Mường Thanh; đã thực sự phát huy hiệu quả cách đánh vây hãm tiến công lần lượt tiêu diệt các cứ điểm, cụm cứ điểm địch. 

Khi bước vào đợt ba chiến dịch, các chiến hào đã được củng cố, với cách đào lấn, đào dũi, các đường hào luồn dưới các hàng rào thép gai áp sát các lô cốt địch và cho phép bộ đội ta di chuyển giữa ban ngày và bất ngờ từ dưới các chiến hào lên tiến công vào các mục tiêu bên trong của địch.

Đến sáng ngày 7/5/1954, đợt tiến công thứ ba đã giành được thắng lợi quyết định, quân ta chiếm hết các điểm cao quan trọng ở phía Đông, mở đường tiến vào sở chỉ huy tập đoàn cứ điểm.

Đến 17 giờ 30 phút, ngày 7/5/1954, các hướng tiến công đánh thẳng vào sở chỉ huy của địch, bắt sống tướng Đờ Cátxtơri và toàn bộ cơ quan tham mưu tập đoàn cứ điểm, kết thúc thắng lợi chiến dịch Điện Biên Phủ.

Trong suốt thời gian chuẩn bị và thực hành chiến dịch, bộ đội và dân công ta đã đảm nhiệm những công tác nặng nề như mở đường Tuần Giáo - Điện Biên, mở đường cho pháo binh, xây dựng trận địa pháo, vận chuyển và kéo pháo vào vị trí, xây dựng trận địa cho bộ binh.

Trong tầm hỏa lực của địch, dưới sự trinh sát, quan sát thường xuyên của máy bay trinh sát của địch. Các trận địa pháo binh được xây dựng sâu vào sườn núi, sườn đồi, được ngụy trang rất kín đáo và ở những vị trí hoàn toàn bất ngờ đối với chúng.

Ngoài những trận địa thật, ta còn tổ chức những trận địa nghi binh để làm lạc hướng quân địch, phân tán hỏa lực của địch. Để tránh bị tiêu hao không cần thiết, bộ đội và dân công ta đã hoạt động ban đêm ở những nơi trống trải, lợi dụng sương mù hoặc làm những giàn ngụy trang dài hàng kilômét để tiến hành công việc cả ban ngày.

Tháng 12/1953 và tháng 1/1954, pháo binh và không quân địch hoạt động rất mạnh. Bước sang tháng 2/1954, công tác chuẩn bị của ta được đẩy mạnh và rất khẩn trương, nhưng do ta giữ được bí mật nên quân địch cho rằng ta đã bỏ ý định tiến công Điện Biên Phủ. Tuy nhiên, xây dựng hệ thống trận địa tiến công và bao vây phải tiến hành chủ yếu vào ban đêm, đào đến đâu ngụy trang đến đấy và phải đồng thời triển khai trên toàn mặt trận để phân tán sự chống phá của địch.

Nhưng khi các giao thông hào của ta tới hàng chục kilômét đã vươn dài trên cánh đồng thì không còn cách nào che mắt được quân địch. Chúng dùng pháo binh và không quân bắn phá suốt ngày đêm, đưa quân ra những trận địa ở gần để san lấp và gài mìn ngăn chặn ta xây dựng trận địa tiến công và bao vây. Mỗi mét đường hào không chỉ hình thành bằng mồ hôi mà còn bằng cả xương máu của các chiến sĩ ta.

Để bảo đảm cho việc xây dựng trận địa tiến công và bao vây được thuận lợi, ta đã sử dụng lực lượng lợi dụng địa hình và công sự kiên cố để đánh lui các cuộc phản kích của địch, bảo vệ và giữ bí mật công tác chuẩn bị cũng như xây dựng trận địa tiến công và bao vây của ta.

Đại tá, ThS Phạm Anh Tuấn - Chủ nhiệm Bộ môn Lịch sử Nghệ thuật quân sự, Viện Lịch sử quân sự Việt Nam.

Tham luận tại Hội thảo khoa học với chủ đề: “Chiến thắng Điện Biên Phủ - Giá trị lịch sử và hiện thực (7/5/1954 - 7/5/2019)” do Bộ Quốc phòng phối hợp với Tỉnh ủy Điện Biên tổ chức nhân kỷ niệm 65 năm chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ

Ảnh: TTXVN
Trình bày: MINH ĐỨC