Năm nay chúng ta kỷ niệm lần thứ mười ngày chiến thắng Điện Biên Phủ trong lúc nhân dân ta ở miền Bắc đang hăng hái thi đua xây dựng chủ nghĩa xã hội và đã thu được nhiều thắng lợi, nhân dân ta ở miền Nam đang anh dũng chiến đấu chống đế quốc Mỹ xâm lược cùng bè lũ tay sai và đã làm cho chúng bị thất bại thảm hại trong giai đoạn đầu của cuộc “chiến tranh đặc biệt”. Phấn khởi trước những thành tích to lớn đó, nhân dân cả nước ta đang ra sức khắc phục khó khăn, tiến lên giành những thắng lợi mới. Nhân dịp này, ôn lại lịch sử vẻ vang và những bài học kinh nghiệm quý báu của chiến thắng Điện Biên Phủ là một việc có ý nghĩa quan trọng.

Năm 1953, cuộc kháng chiến thần thánh của nhân dân ta bước vào năm thứ tám. Dưới sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, quân và dân ta càng đánh càng thu nhiều thắng lợi. Tiếp sau chiến dịch Biên giới, chúng ta liên tiếp thắng lợi ở trung du, Hòa Bình, Tây Bắc, giữ vững quyền chủ động chiến lược trên chiến trường miền Bắc, đẩy quân địch vào thế ngày càng nguy khốn và bị động. Sau tám năm chiến tranh, tổng số quân địch bị giết và bị bắt đã lên đến gần 39 vạn tên, vùng chiếm đóng của chúng ngày càng bị thu hẹp, nhất là trên chiến trường Bắc Bộ. Kinh tế tài chính của bọn thực dân Pháp ngày càng kiệt quệ, chiến phí ở Đông Dương từ 3,2 tỷ phơ răng năm 1945 đã tăng lên tới 556 tỷ phơ răng năm 1953, khiến chúng phải ngày càng lệ thuộc vào đế quốc Mỹ để duy trì chiến tranh xâm lược. Phong trào đấu tranh của nhân dân Pháp và nhân dân thế giới chống “cuộc chiến tranh bẩn thỉu” ở Đông Dương ngày càng lên cao làm cho nội bộ của bọn thực dân Pháp ngày càng lục đục. Mặc dù chính phủ Pháp đã 18 lần lập lên đổ xuống, đã phải thay đổi 6 tướng tổng chỉ huy và 5 cao ủy ở Đông Dương, nhưng chúng vẫn không sao tránh khỏi tình trạng ngày càng bị sa lầy trong cuộc chiến tranh xâm lược. Càng đánh, chúng càng dần dần mất hy vọng ở thắng lợi cuối cùng. Chính trong tình hình đó, đế quốc Pháp đã cử tướng Nava sang Đông Dương. Chúng đặt ra kế hoạch Nava, mong dựa vào “viện trợ” của Mỹ để cứu vãn tình thế nguy ngập của chúng và giành lấy một thắng lợi quyết định về mặt quân sự, hòng tìm “một lối thoát có danh dự” cho cuộc chiến tranh xâm lược, về phía đế quốc Mỹ thì sau khi thất bại và buộc phải ký kết hiệp định đình chiến ở Triều Tiên, chúng ngày càng can thiệp sâu vào chiến tranh Đông Dương, âm mưu thông qua kế hoạch Nava để dần dần thay chân thực dân Pháp hòng kéo dài và mở rộng cuộc chiến tranh ở vùng này, ngăn chặn phong trào giải phóng dân tộc ở Đông Dương và Đông Nam Á. ^(!)

Kế hoạch chiến lược quy mô lớn của Nava - dự định thực hiện trong vòng 18 tháng, chia làm hai thời kỳ:

Từ mùa thu năm 1953 đến mùa Hè năm 1954 là thời kỳ phòng ngự chiến lược ở miền Bắc, tiến công chiến lược ở miền Nam. Trong thời kỳ này, trước hết địch tập trung lực lượng ở chiến trường miền Bắc nhằm tăng cường càn quét, đánh phá căn cứ du kích của ta ở vùng địch tạm chiếm, đồng thời chủ động mở những chiến dịch tiến công để tiêu hao lực lượng và phá kế hoạch tiến công Thu Đông của ta. Và: trong lúc chờ đợi xây dựng một lực lượng cơ động hùng hậu, chúng tránh quyết chiến với chủ lực lớn mạnh của ta ở miền Bắc; đợi đến đầu năm 1954, sau khi phá được các cuộc tiến công Thu Đông của ta và chủ lực ta bị tiêu hao, mệt mỏi, chúng sẽ tập trung lực lượng vào bình định chiến trường miền Nam mà trọng tâm là đánh chiếm vùng tự do Liên khu V và các căn cứ du kích rộng lớn của ta ở miền Tây Nam Bộ.

Bước sang thời kỳ thứ hai, vào Đông Xuân 1954 - 1955, sau khi bình định xong chiến trường miền Nam và xây dựng xong lực lượng cơ động hùng hậu, chúng sẽ tập trung toàn bộ lực lượng ra chiến trường miền Bắc mở cuộc tiến công chiến lược, quyết chiến với chủ lực của ta, hòng giành một thắng lợi có tính chất quyết định.

Để thực hiện kế hoạch nói trên, Nava chủ trương ra sức bắt người, cướp của ở vùng địch tạm chiếm, dự định phát triển quân ngụy từ 168.000 tên lên 280.000 tên, tổ chức 108 tiểu đoàn khinh quân, dùng quân ngụy làm nhiệm vụ bình định để tập trung quân Âu - Phi làm lực lượng cơ động, đồng thời xin thêm viện binh ở Pháp sang để có thể đưa lực lượng cơ động từ 9 lên tới 27 binh đoàn. Có thể nói, chưa lúc nào đế quốc Pháp lại có một kế hoạch phát triển quân ngụy và xây dựng lực lượng cơ động với quy mô lớn và tốc độ nhanh như lúc này. Để giúp Pháp thực hiện kế hoạch Nava, đế quốc Mỹ đã tăng "viện trợ” quân sự từ 269 tỷ lên 420 tỷ phơ răng, cung cấp thêm trang bị cho 6 tiểu đoàn pháo binh, 2 trung đoàn cơ giới, 6 tiểu đoàn vận tải, tăng thêm 123 máy bay và 212 tàu chiến các loại.

Kế hoạch Nava rõ ràng là một âm mưu chính trị và quân sự vô cùng thâm độc, về mặt chính trị, nó thể hiện sự tăng cường cấu kết giữa thực dân xâm lược Pháp và can thiệp Mỹ hòng đè bẹp cuộc kháng chiến ngày càng thắng lợi của nhân dân ta, thực hiện mưu đồ thực dân của chúng, về mặt quân sự, nó nói lên sự gian ngoan của địch, đã phần nào nhìn thấy chỗ yếu và thế bị động về chiến lược của chúng ngay trong lúc chúng vẫn còn chiếm ưu thế về số lượng quân đội cũng như về binh khí kỹ thuật; biết tạm thời phòng ngự để chuẩn bị điều kiện cho một cuộc tấn công lớn có tính chất quyết định; biết nắm vững khâu chính là tổ chức một lực lượng cơ động mạnh trên cơ sở phát triển nhanh chóng quân ngụy.

Tuy nhiên, do tính chất và mục đích của cuộc chiến tranh mà chúng theo đuổi là xâm lược, nên bản thân kế hoạch của chúng (kế hoạch Nava) có những mâu thuẫn và nhược điểm không thể nào khắc phục nổi, trong đó mâu thuẫn cơ bản nhất là mâu thuẫn giữa phân tán và tập trung. Mục đích của cuộc chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp là chiếm lấy nước ta và nô dịch nhân dân ta; mục đích đó buộc chúng phải phân tán binh lực để chiếm giữ đất đai, nhưng phân tán binh lực thì lại lâm vào thế bị động, dễ bị quân ta tiêu diệt, cố gắng tập trung một lực lượng cơ động lớn mạnh để thoát khỏi thế bị động về chiến lược thì lực lượng chiếm đóng lại bị yếu đi, đất đai khó lòng giữ được, mà bỏ đất thì không thực hiện được âm mưu vơ vét sức người, sức của để duy trì chiến tranh, không đạt được mục đích cuối cùng của cuộc chiến tranh xâm lược. Nhược điểm căn bản nhất của kế hoạch Nava là chỉ dựa vào ưu thế về vũ khí, trang bị, không thấy được sức mạnh của yếu tố chính trị và tinh thần. Địch đã phạm sai lầm là đánh giá quá thấp lực lượng của ta, đánh giá quá cao lực lượng của chúng nên đã đề ra một kế hoạch có tính chất chủ quan mạo hiểm. Vì vậy chúng không tránh khỏi thất bại.

Mùa thu năm 1953, kế hoạch Nava được bắt đầu thực hiện. Khẩu hiệu của địch là: “Tập trung lực lượng, tích cực tiến công giành lấy chủ động”. Chúng đã tập trung 112 tiểu đoàn ở đồng bằng Bắc Bộ tức là gần 50 phần trăm lực lượng của chúng trên toàn cõi Đông Dương, trong đó có 44 tiểu đoàn cơ động, chiếm hơn một nửa lực lượng cơ động của chúng trên toàn cõi Đông Dương. Với lực lượng to lớn đó, chúng mở những cuộc càn quét lớn ở tả ngạn và hữu ngạn sông Hồng, đánh thọc lên Lạng Sơn, thả hàng nghìn thổ phỉ biệt kích xuống Tây Bắc để quấy rối hậu phương ta. Trung tuần tháng 10-1953, chúng mở chiến dịch Hải Âu, đánh ra Nho Quan, đồng thời nghi binh tiến công vào Thanh Hóa, uy hiếp vùng tự do của ta ở Phú Thọ, Hòa Bình, nhằm phá sự chuẩn bị tiến công của quân chủ lực của ta vào đồng bằng Bắc Bộ. Đi đôi với hoạt động về quân sự, địch đẩy mạnh tuyên truyền, cổ động cho “thắng lợi” của kế hoạch Nava.

Bước vào Thu Đông năm 1953, Bộ Chính trị Trung ương Đảng đã phân tích tình hình một cách sâu sắc và toàn diện, đánh giá đúng chỗ mạnh, chỗ yếu của kế hoạch Nava và đề ra chủ trương quân sự để phá tan âm mưu của địch: “Ra sức tăng cường chiến tranh du kích trên khắp các chiến trường ở vùng sau lưng địch, không chỉ ở Bắc Bộ mà cả ở Trung Bộ và Nam Bộ để phá âm mưu bình định của địch, phá kế hoạch phát triển quân ngụy và kế hoạch tập trung quân ra miền Bắc của chúng. Bộ đội chủ lực thì nắm vững phương châm tích cực, chủ động, cơ động, linh hoạt, tập trung binh lực nhằm tiêu diệt sinh lực địch, tranh thủ giải phóng đất đai ở những vùng chiến lược quan trọng mà địch tương đối yếu”, đồng thời phá tan âm mưu của Nava định tập trung và xây dựng lực lượng cơ động, hòng giành lại quyền chủ động chiến lược. Để thực hiện chủ trương quân sự nói trên, Bộ Chính trị Trung ương Đảng và Tổng Quân ủy quyết định lấy Tây Bắc làm phương hướng chính, nhằm tiến công tiêu diệt toàn bộ quân địch ở khu vực Lai Châu, giải phóng toàn khu Tây Bắc, chiến trường phụ là Trung du Bắc Bộ..., chiến trường phối hợp trực tiếp là Liên khu V và đồng bằng Bắc Bộ.

Tháng 11-1953, sau khi đánh lui cuộc tiến công của địch ra Rịa và Nho Quan, tiêu diệt khoảng 1.500 tên, quân ta bắt đầu thực hiện kế hoạch tác chiến Đông Xuân nhằm phá tan kế hoạch Nava. Các đơn vị chủ lực lần lượt tiến ra các chiến trường đã định. ^(!)

Trung tuần tháng 11-1953, Nava phát hiện bộ đội ta tiến quân lên Tây Bắc, liền vội vã cho 6 tiểu đoàn nhảy dù xuống Điện Biên Phủ (20-11) để ngăn chặn cuộc tiến công của ta, yểm hộ Lai Châu và trực tiếp bảo vệ Thượng Lào. Quân ta được lệnh nhanh chóng bao vây giữ địch ở Điện Biên Phủ, đồng thời tiếp tục tấn công về hướng Lai Châu. Chỉ trong vòng nửa tháng, từ 10 đến 23-12, chủ lực ta đã tiêu diệt và đánh tan 24 đại đội địch, giết và bắt sống trên 1.100 tên, giải phóng thị xã và toàn tỉnh Lai Châu.

Ngày 21-12-1953, bộ đội tình nguyện Việt Nam phối hợp cùng bộ đội Pathét Lào mở cuộc tiến công vào Trung Lào. Sau một tuần chiến đấu, Liên quân Lào - Việt tiêu diệt hơn 3 tiểu đoàn bộ binh của địch, truy kích địch trên một quãng đường dài 200 km, giải phóng tỉnh Khămmuộn và thị xã Tha Khẹt (27-12-1953), tiến sát đến bờ sông Cửu Long, cắt đôi chiến trường của địch. Trước tình hình đó, Nava buộc phải vội vã điều động lực lượng cơ động ở đồng bằng Bắc Bộ lên Trung Lào, biến căn cứ không quân Xênô thành tập đoàn cứ điểm lớn gồm 13 tiểu đoàn, trong đó có 9 tiểu đoàn điều từ Bắc Bộ tới. Liên quân tiếp tục phát triển về hướng đường số 9 và Hạ Lào, và cuối tháng 1 năm 1954 giải phóng toàn bộ cao nguyên Bôlôven và thị xã Atôpơ, buộc địch phải điều quân tăng viện cho Pắcxế.

Trên chiến trường Liên khu V, ngày 20-1-1954, Nava tập trung 20 tiểu đoàn bộ binh, 4 tiểu đoàn pháo và 3 tiểu đoàn cơ giới mở cuộc tiến công vào Tuy Hòa, Phú Yên nhằm thực hiện âm mưu đánh chiếm toàn bộ vùng tự do của ta ở Liên khu V bao gồm hơn 3 tỉnh khoảng 2 triệu rưỡi dân, dài gần 30 km mà y cho là một bàn đạp tiến công rất lợi hại của ta ở chiến trường miền Nam. Chấp hành chỉ thị của Bộ Chính trị, Trung ương chỉ để một bộ phận nhỏ quân đội cùng với các lực lượng vũ trang địa phương đối phó với quân địch ở mặt chính, còn phần lớn chủ lực thì mở cuộc tiến công bất ngờ lên miền bắc Tây Nguyên. Chỉ trong 10 ngày chiến đấu, quân ta đã giải phóng hoàn toàn tỉnh Kon Tum (bao gồm thị xã Kon Tum) và một phần tỉnh Gia Lai, tiếp đó phát triển tiến công xuống sát đường 19. Quân địch hoảng hốt buộc phải tạm ngừng cuộc tiến công ở đồng bằng Liên khu V và vội vã rút lực lượng cơ động ở mặt trận đồng bằng, ở các chiến trường Bình Trị Thiên và Nam Bộ tăng cường cho Tây Nguyên, biến Plâycu thành một tập đoàn cứ điểm mới gồm 13 tiểu đoàn đóng giữ.

Cũng vào cuối tháng 1-1954, để đánh lạc hướng phán đoán của địch, để tạo điều kiện thuận lợi cho quân ta đẩy mạnh mọi mặt công tác chuẩn bị ở Điện Biên Phủ, Quân tình nguyện Việt Nam sang phối hợp với Quân giải phóng Pathét Lào, bất ngờ mở cuộc tiến công vào Thượng Lào. Từ ngày 31-1 đến ngày 18-2-1954, Liên quân Lào - Việt đánh tan và tiêu diệt 15 đại đội địch, giết và bắt sống khoảng 2.200 tên, giải phóng hoàn toàn tỉnh Phong Sa Lỳ và khu vực sông Nậm Hu là khu vực giàu có nhất ở Thượng Lào, tiến sát và trực tiếp uy hiếp Luông Phabăng. Một lần nữa Nava lại phải hoảng hốt điều một binh đoàn cơ động và một số tiểu đoàn dù ở đồng bằng Bắc Bộ lên, biến Luông Phabăng (5 tiểu đoàn) và Mường Sài (4 tiểu đoàn) thành những tập đoàn cứ điểm mới.

Trong lúc đó, chiến tranh du kích phát triển mạnh mẽ trên khắp các chiến trường ở vùng sau lưng địch, ở Nam Bộ, kết hợp chặt chẽ tác chiến với địch vận, quân và dân ta đã tiêu diệt và bức rút hàng trăm đồn bốt. Ở đồng bằng Bắc Bộ, lợi dụng lúc lực lượng cơ động của địch bị phân tán, ta nhiều lần cắt đứt đường số 5, đánh mạnh vào tuyến sông Đáy, sông Đào (Nam Định), tuyến đường 10... Các hoạt động chiến tranh du kích và các mặt đấu tranh khác ở ngay trong các thành phố Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định... cũng được đẩy mạnh. Đặc biệt là hai trận tập kích lớn vào sân bay Cát Bi (4-3) và sân bay Gia Lâm (7-3), đã phá hủy 78 máy bay, làm cho lực lượng không quân địch bị tổn thất nặng nề, phối hợp đắc lực với chiến dịch Điện Biên Phủ.

Đến đây kết thúc thời kỳ thứ nhất của chiến cuộc Đông Xuân năm 1953-1954.

Như vậy là sau 3 tháng tác chiến, tính từ đầu tháng 12-1953 đến trước ngày ta tiến công vào tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, trên toàn quốc, quân và dân ta đã tiêu diệt gần 3 vạn quân địch, giải phóng nhiều vùng đất đai rộng lớn ở Tây Bắc, Thượng Lào, Hạ Lào và bắc Tây Nguyên... Chúng ta đã phá tan kế hoạch tập trung quân và âm mưu giành chủ động của Nava, làm cho khối quân cơ động của Nava bị chia năm sẻ bảy, lực lượng cơ động ở đồng bằng Bắc Bộ từ 44 tiểu đoàn chỉ còn lại khoảng 20 tiểu đoàn.