Giải bài toán lao động

Hiệp hội Dệt may đánh giá, thiếu hụt lao động từ nay đến cuối năm sẽ vào khoảng từ 35-37%.

Mặc dù TP Hổ Chí Minh và các tỉnh, thành phố phía nam đang dần mở cửa trở lại nhưng vẫn rất khó để công nhân quay trở lại làm việc, vì chỉ còn vài tháng sẽ đến Tết Dương lịch và Tết Nguyên đán. Chưa kể việc đi lại giữa nhiều địa phương còn khó khăn vì công tác chống dịch.

Đây là thách thức rất lớn với cộng đồng doanh nghiệp khi chưa có phương án tối ưu để tuyển lao động trong điều kiện bình thường mới.

Nhiều doanh nghiệp dệt may hiện đang trong tình trạng kín đơn hàng từ nay đến quý I/2022 nhưng lo không đủ nhân lực sản xuất.

Tại Đồng Nai, phiên giao dịch việc làm ngày 11/10 do Trung tâm Dịch vụ việc làm Đồng Nai tổ chức có 29 doanh nghiệp đăng ký với nhu cầu tuyển dụng 4.410 lao động trong các ngành may mặc, giày da, sản phẩm gỗ, gốm sứ. Tuy nhiên, về phía cung, chỉ có khoảng 300 lượt lao động tham gia sàn.

Bà Trịnh Thị Phương Uyên, chủ sở hữu hai doanh nghiệp ngành gỗ tại phường Tân Hòa (Biên Hòa, Đồng Nai) đã quyết định mở cửa sản xuất trở lại từ ngày 9/10 nhưng chỉ gọi được gần 70 công nhân đi làm. Lo lắng nhất của bà Phương Uyên lúc này là thiếu lao động cho kế hoạch huy động tổng lực để phục hồi sản xuất, lấy lại đà tăng trưởng trong tháng 11.

“Chúng tôi chưa dám liên hệ gọi người lao động ở quê quay lại làm việc vì một số địa phương vẫn còn hạn chế trong lưu thông và sản xuất. Quan trọng nhất, người lao động mới về quê được mấy ngày sau nhiều tháng sống thiếu thốn, ngột ngạt ở thành phố, mình gọi họ trở lại không dễ chút nào. Công nhân các tỉnh miền tây có thể quay trở lại trong vòng một tháng nữa, còn phần lớn lao động quê ở miền bắc, miền trung nhiều khả năng sau Tết Nguyên đán mới quay lại Đồng Nai”, bà Phương Uyên đánh giá tình hình.

Còn tại Bình Dương, kể từ ngày 1/10 vừa qua khi thực hiện nới lỏng giãn cách xã hội, số lượng lao động ngoại tỉnh đã rời Bình Dương về quê, dẫn đến nguy cơ thiếu hụt lao động phổ thông làm việc trong các doanh nghiệp da giày, dệt may, lắp ráp linh kiện ...

Dự kiến, nhu cầu tuyển dụng lao động trong quý IV/2021 là rất lớn để đáp ứng các đơn hàng đã ký kết và đơn hàng mới.

Thị trường lao động đang bị tổn thương, thể hiện ở nhiều dấu hiệu: Quan hệ lao động bị biến đổi, chi phí giao dịch của thị trường lên cao. Nhiều đơn vị dich vụ việc làm bị ảnh hưởng, thậm chí gặp khó khăn sau các đợt bùng phát dịch bệnh nên các giao dịch việc làm sẽ bị ảnh hưởng.

Hệ thống trung tâm dịch vụ việc làm không được quan tâm đầu tư đúng mức từ chục năm nay trong khi hạ tầng kém, chưa được số hóa và khó kết nối được cung - cầu lao động trong toàn quốc.

Về phía người lao động cũng chưa sẵn sàng tham gia thị trường lao động để tìm kiếm việc làm mới vì còn bị ảnh hưởng nặng nề về tâm lý. Hơn nữa, sự kiệt quệ về tài chính cũng là rào cản để người lao động tiếp cận thị trường.

Theo các chuyên gia, vấn đề lớn nhất của các trung tâm kinh tế khi tái khởi động sản xuất là nguồn nhân lực.

Theo thống kê từ báo cáo của 27/63 tỉnh, thành phố, hiện tổng số doanh nghiệp có nhu cầu tuyển dụng là 8.896 doanh nghiệp với nhu cầu lao động là 286.665 người, tập trung vào các ngành lĩnh vực dệt may, da giày, chế biến gỗ, linh kiện điện tử.

Số lượng lao động cần tuyển dụng lớn, tập trung là lao động phổ thông không có trình độ chuyên môn kỹ thuật.

Một khảo sát trong tháng 9 của Trung tâm Nghiên cứu quan hệ lao động tại hơn 256 doanh nghiệp dệt may, giày dép tại TP Hồ Chí Minh ghi nhận hơn 60% lao động muốn về quê hoặc đã về quê. Chủ yếu họ muốn về trong một thời gian ngắn để hồi phục sức khỏe và cuộc sống cho bản thân và con cái sau thời gian kiệt quệ cả về tâm lý, sức khỏe và kinh tế vì giãn cách xã hội.

Ông Bùi Sỹ Lợi, chuyên gia cao cấp của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban các vấn đề xã hội của Quốc hội phân tích: Sau những làn sóng hồi hương vì đại dịch Covid-19, thị trường lao động Việt Nam đang đối mặt với nguy cơ mang tính dài hạn cả về cung lẫn cầu, dẫn đến khả năng đứt gãy chuỗi cung ứng nhân lực.

Nghịch lý lớn nhất của cung, cầu lao động hiện nay là nguồn nhân lực vừa thiếu lại vừa thừa. Nơi thiếu lao động là các thành phố lớn mà lao động nhập cư vừa rời bỏ, khiến các trung tâm công nghiệp có nguy cơ đình trệ sản xuất. Nơi thừa là những địa phương có dòng người hồi hương lớn, gây ra tình trạng thất nghiệp và các vấn đề xã hội. Đồng thời là những người bị mất việc làm do doanh nghiệp cắt giảm quy mô sản xuất, phá sản vì ảnh hưởng của dịch Covid-19.

Sự dịch chuyển của dòng người di cư vừa qua có tác động mạnh đến nguồn cung của thị trường lao động và sự phục hồi sản xuất của các doanh nghiệp. Các cơ quan chức năng, chính quyền địa phương và doanh nghiệp cần chung tay đánh giá tình hình, đưa ra các giải pháp để cân bằng mối cung-cầu về lao động khi nền kinh tế vận hành trở lại.

Sau 2 làn sóng hồi hương ồ ạt, từ giữa tháng 10 bắt đầu có những người lao động tập trung thành từng nhóm lớn di chuyển từ các tỉnh Tây Nguyên trở lại TP Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Bình Dương làm việc. Đó là những người về quê trong làn sóng hồi hương đầu tiên, vẫn giữ được liên lạc với công ty và nay được gọi lại khi các trung tâm công nghiệp lớn phía nam chính thức bước sang trạng thái bình thường mới.

Sở Lao động Thương binh và Xã hội Đồng Nai đánh giá, các doanh nghiệp trên địa bàn tỉnh có chính sách thu hút lao động tương đối ổn định, người lao động đa phần gắn bó với doanh nghiệp. Hơn nữa, người lao động hồi hương thuộc các tỉnh tương đối gần với Đồng Nai, các tỉnh miền tây có khoảng 20 nghìn người, Tây Nguyên có khoảng 10 nghìn người nên có thể tin tưởng vào khả năng sớm thu hút được lao động trở lại.

Nhưng giải bài toán về lao động lúc này sẽ không giống như ở bất kỳ một giai đoạn nào trong quá khứ, cần có một cuộc điều tra chuyên sâu hoặc nghiên cứu xã hội học về tác động của làn sóng di cư đến thị trường lao động nói riêng và sự phát triển kinh tế - xã hội nói chung để dựa vào đó đưa ra kịch bản bám sát với thực tế.

Tiến sĩ Võ Trí Thành, Viện trưởng Nghiên cứu Chiến lược, Thương hiệu và Cạnh tranh nhận định, đầu tàu kinh tế TP Hồ Chí Minh dự kiến mất khoảng 2 năm mới lấy lại được nguồn lao động như trước khi xảy ra đại dịch.

Các nhà nghiên cứu chính sách lo ngại phục hồi nguồn nhân lực trong giai đoạn này sẽ không còn đơn giản là tăng một chút thu nhập, thu xếp xe đưa đón để gọi họ lại khi cần.

Hiện tượng dòng người di cư vẫn tìm mọi cách rời bỏ thành phố vào thời điểm đỉnh dịch đã qua và cơ hội được đi làm trở lại đang mở ra, khiến chúng ta giật mình nhận ra, những người lao động nhập cư, nhất là lao động tự do, lao động phi chính thức, bị tổn thương rất lớn trước cú sốc Covid-19.

Với đồng lương như hiện tại, họ làm việc cả cuộc đời cũng không thể mua được nhà ở TP Hồ Chí Minh, Bình Dương; khó tiếp cận các dịch vụ y tế, xã hội và con cái bị hạn chế khả năng học tập vì chi phí quá đắt đỏ.

Nguyên nhân do quá trình công nghiệp hóa của các thành phố lớn đã không quan tâm xây dựng các khu đô thị giá rẻ và dịch vụ xã hội cho người lao động, thành quả của quá trình đô thị hóa đã không được tái phân bổ hợp lý khiến đội ngũ lao động trở thành những lao động yếu thế, chịu nhiều thiệt thòi.

Tiến sĩ Lương Hoài Nam ví làn sóng hồi hương lần thứ hai, về bản chất là một cuộc tháo chạy vì người lao động nghèo không thể sống tiếp những ngày đáng sợ phải giãn cách xã hội hà khắc trong những khu nhà trọ tồi tàn ở thành phố - nơi bị dịch bệnh tấn công dữ dội và dai dẳng nhất.

Tiến sĩ Lương Hoài Nam cho rằng, giải pháp có sức thuyết phục nhất cho bài toán lao động và phục hồi kinh tế của TP Hồ Chí Minh lúc này là phải có một chương trình nhà ở xã hội được công bố rõ ràng và được cam kết thực hiện bởi người đứng đầu.

Nếu người lao động có niềm tin rằng họ sẽ có cơ hội mua trả góp một căn nhà ở xã hội khoảng 30m² với giá 150-200 triệu đồng sau một số năm làm việc ở TP Hồ Chí Minh, con cái họ được học gần nhà, hệ thống y tế cơ sở tốt thì nhiều người sẽ trở lại và ổn định cuộc sống lâu dài ở thành phố.

Thành phố không thiếu quỹ đất cho nhà ở xã hội vì đất nông nghiệp còn rất nhiều, chiếm hơn 50% diện tích nhưng chỉ tạo ra chưa đến 1% tăng trưởng GDP. Hoàn toàn có thể xin Chính phủ chuyển đổi mục đích sử dụng đất đối với một phần nhỏ đất nông nghiệp để xây nhà ở xã hội phục vụ nhu cầu công nghiệp hóa hiện tại và lâu dài của thành phố.

Cùng với những bất cập về chính sách xã hội cho người lao động, đại dịch Covid-19 cũng là tiếng chuông cảnh báo cho các nhà hoạch định chính sách về những hạn chế trong chính sách an sinh xã hội hiện nay.

Theo Giáo sư, Tiến sĩ Giang Thanh Long, giảng viên cao cấp khoa Kinh tế học, trường Đại học Kinh tế quốc dân, người lao động bỏ về quê cũng sẽ cân nhắc quay lại khi hoạt động kinh tế phục hồi trở lại, nhưng có thể không quay lại ngay, bởi họ phải tính toán về nhà ở, học tập của con cái…

Nếu việc quay trở lại của người lao động và nhu cầu lao động cho sản xuất bị “lạc nhịp” thì việc thiếu hụt hoạt động khi phục hồi kinh tế là điều thấy rõ.

Hiện tượng lao động di cư hồi hương càng cho thấy sự cần thiết của việc mở rộng hệ thống an sinh xã hội, đặc biệt là bảo hiểm xã hội (cả bắt buộc và tự nguyện) tới mọi người lao động, để nếu khi có các cú sốc lớn hơn trong tương lai, họ vẫn có thể duy trì cuộc sống.

An sinh xã hội cần phải được coi là cầu nối, đệm đỡ giữa bảo đảm hoạt động kinh tế với các rủi ro có thể phát sinh (về kinh tế, sức khỏe, xã hội… như đang xảy ra với đại dịch Covid-19). Thiết kế của hệ thống phải bảo đảm được nguyên tắc 3A, đó là khả năng tiếp cận (Accessibility), khả năng chi trả (Affordability) và mức thụ hưởng phù hợp (Adequacy). Bảo đảm an sinh xã hội cũng chính là giải pháp để chuỗi lao động không bị đứt gãy.
- Giáo sư, Tiến sĩ Giang Thanh Long -
Giảng viên cao cấp khoa Kinh tế học, trường Đại học Kinh tế quốc dân

Đáng mừng là chuyển động chính sách hiện đang có những điểm tích cực. Cùng với sự chuyển hướng trong các chính sách chống dịch và phát triển kinh tế, cách tiếp cận vấn đề để giải quyết bài toán khó về lao động trong đại dịch Covid-19 cũng đang được các nhà hoạch định chính sách nhìn nhận đa chiều hơn.

Trong 11 nội dung thuộc kế hoạch phòng, chống dịch và phục hồi kinh tế của TP Hồ Chí Minh đã đưa vào nhiệm vụ xây nhà giá rẻ cho công nhân, người thu nhập thấp thuê, mua. Lãnh đạo UBND thành phố đã chính thức công bố chương trình xây 1 triệu nhà ở giá rẻ để kêu gọi các nhà đầu tư và huy động các nguồn lực trong xã hội cùng tham gia.

Về phía Bộ Xây dựng đã có công văn số 3822/BXD-QLN ngày 17/9/2021 gửi các địa phương về giải pháp phát triển nhà ở cho công nhân khu công nghiệp, trong đó nhấn mạnh: Khi quy hoạch xây dựng khu công nghiệp phải bố trí diện tích đất phù hợp để xây dựng nhà ở cho công nhân, thiết chế cho công đoàn bảo đảm đồng bộ hệ thống hạ tầng kỹ thuật phục vụ cho người lao động trong khu công nghiệp đó. Có cơ chế, giải pháp khuyến khích doanh nghiệp phát triển nhà ở xã hội, nhất là nhà ở cho công nhân; bố trí nguồn lực hợp lý để đầu tư các cơ sở hạ tầng thiết yếu như trường học, nhà trẻ, cơ sở khám chữa bệnh, khu vực sinh hoạt cộng đồng...

Đây là giải pháp căn cơ để người lao động an tâm gắn bó lâu dài với doanh nghiệp, kể cả khi xảy ra những cú sốc lớn như dịch bệnh vừa qua.

Bên cạnh giải pháp phát triển nhà ở cho công nhân, việc tập trung xây dựng chương trình và tổ chức đào tạo, nâng cao chất lượng lao động để đáp ứng nhu cầu chuyển đổi mô hình tăng trưởng sang nền kinh tế số, kinh tế xanh cũng đã được tính đến. Đại dịch Covid-19 đang thúc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số, tác động đến nhu cầu sử dụng lao động có trình độ trong khi tỷ lệ lao động có bằng, chứng chỉ hiện nay mới chỉ chiếm 26,1%.

Tổ chức thực hiện: THU HÀ
Nội dung: VIỆT HẢI, TÔ HÀ, THÀNH CHÂU, MAI LUẬN, QUANG QUÝ, ANH TUẤN, TRỊNH BÌNH, THIÊN VƯƠNG
Ảnh: THÀNH CHÂU, MAI LUẬN, QUANG QUÝ, TRỊNH BÌNH, THIÊN VƯƠNG, CTV
Trình bày: DIỆU THU, PHAN ANH