Báo chí buổi đầu ấy vừa là trường học khai trí, vừa là tấm gương phản chiếu những áp bức, bất công trong đời sống xã hội đương thời. Dù phải đối diện với sự kiểm duyệt hà khắc của chính quyền thực dân, những người làm báo đã kiên cường, khéo léo lồng ghép, lan tỏa tinh thần yêu nước, cổ vũ phong trào giải phóng dân tộc trong từng trang báo.

Mỗi tờ báo, mỗi trang viết không chỉ nuôi dưỡng ý chí độc lập mà còn tạo dựng dư luận xã hội, định hình ý thức công dân, và góp phần phác họa chân dung những người làm báo - những trí thức, nhà văn, nhà thơ tiên phong trên mặt trận tư tưởng.

Bên cạnh Gia Định báo, những năm cuối thế kỷ XIX còn ghi dấu Phan Yên báo - tờ báo tư nhân đầu tiên ở Nam Kỳ do Diệp Văn Cương sáng lập. Theo nhiều nguồn thư tịch như Từ điển thư tịch báo chí Việt Nam (Nguyễn Thành) hay Thư tịch báo chí Việt Nam (Tô Huy Rứa chủ biên), Phan Yên báo được lập ra vào khoảng cuối năm 1898 và tồn tại đến đầu năm 1899.

Dù tuổi đời ngắn ngủi, tờ báo đã kịp để lại dấu ấn qua những bài viết mang hơi hướng chính trị, điển hình là bài “Đòn cân archimède” ký tên Cuồng Sĩ, được cho là nguyên nhân dẫn đến việc chính quyền ban hành Huấn lệnh ngày 30/12/1898 hạn chế tự do ngôn luận ở Nam Kỳ. Phan Yên báo, dù chỉ “sống” trong vài tháng, đã góp phần phác họa chân dung nền báo chí quốc ngữ buổi đầu với tinh thần dấn thân và khát vọng canh tân.

Một tờ báo khác cũng góp phần vào diện mạo báo chí quốc ngữ buổi đầu là Nam Việt Công báo, ra đời năm 1908. Đây là công báo của chính quyền thuộc địa, mang tính chất hành chính nhưng có đặc điểm nổi bật là kết hợp song ngữ: chữ Hán và chữ quốc ngữ. Trên trang bìa của Nam Việt Công báo, dòng chữ Pháp “Journal officiel en caractères et en quoc ngu” (Công báo bằng chữ quốc ngữ) đã nhấn mạnh vai trò của tờ báo trong việc phổ biến văn bản chính quyền bằng cả hai loại chữ. Nội dung chủ yếu của báo là công bố nghị định, chỉ thị, các thông báo chính thức, góp phần phổ biến chữ quốc ngữ không chỉ trong dân gian mà cả trong đời sống hành chính, từng bước thay thế vị thế độc tôn của chữ Hán. Qua đó, Nam Việt Công báo tuy không phải tờ báo tranh đấu, nhưng vẫn gián tiếp góp phần vào sự lan tỏa của quốc ngữ, đáp ứng yêu cầu chuyển biến văn hóa chữ viết trong xã hội thuộc địa.

Thời điểm này, xuất hiện tờ "Nông cổ Mín Đàm" được xem là tờ báo kinh tế đầu tiên của Nam Kỳ, ra mắt số đầu tiên vào ngày 1/8/1901. Tiêu chí của báo là "Uống trà nói chuyện nông nghiệp và thương mại". Tờ báo xuất bản hàng tuần, duy trì 115 số với dung lượng từ 8 đến 12 trang. Nhiều danh sĩ tên tuổi đã lần lượt giữ vai trò chủ bút sau Lương Khắc Ninh, có thể kể đến Gilbert Chiếu (Trần Chánh Chiếu), Nguyễn Đồng Trụ, Lê Văn Trung và Nguyễn Chánh Sắt.

"Nông cổ Mín Đàm" khẳng định vai trò là tờ báo kinh tế qua chuyên mục "Thương cổ luận", nơi giới thiệu kinh nghiệm và cổ vũ phát triển thương mại, nông nghiệp, kỹ nghệ. Đặc biệt, mục "Lời rao" cung cấp thông tin kinh tế phong phú, phác họa rõ nét sự chuyển biến kinh tế-xã hội Nam Kỳ. Mục quảng cáo, thường chiếm trọn trang 8, cũng rất đáng chú ý với thông tin liên tục về tình hình in ấn, xuất bản sách. Dù là báo kinh tế, "Nông cổ Mín Đàm" dành đến 3 trang để đăng tải truyện dịch, truyện dài, truyện ngắn và mục "Thi phổ".

Đây cũng là tờ báo đầu tiên tổ chức cuộc thi truyện ngắn trong lịch sử Văn học Việt Nam hiện đại. Lương Dũ Thúc (Lương Khắc Ninh), người trực tiếp phụ trách chuyên mục "Thương cổ luận", đã có công lớn trong việc cổ động phong trào Minh Tân, khuyến khích giới chủ thương gia người Việt cạnh tranh quyền lợi kinh tế với người Hoa và các ngoại kiều khác tại Lục tỉnh.

Từ bước khởi đầu ấy, những tờ báo quốc ngữ tiếp nối như Thông loại khóa trình, Lục tỉnh Tân văn, Đăng cổ tùng báo đã lần lượt ra đời, góp phần hình thành ý thức dân tộc, hun đúc tinh thần tự cường, và đặt nền tảng cho sự hình thành báo chí cách mạng về sau.

Từ cuối thế kỷ XIX bước sang những thập niên đầu thế kỷ XX, nền báo chí Việt Nam đã từng bước chuyển mình để trở thành một vũ khí tinh thần sắc bén, đồng hành cùng phong trào đấu tranh chống áp bức, bóc lột. Dưới ách kiểm soát hà khắc của chính quyền thực dân, các tờ báo vẫn khéo léo lồng ghép, lan tỏa tinh thần yêu nước, nuôi dưỡng ý chí độc lập, và từng bước công khai cổ vũ cải cách, đấu tranh chính trị.

Tiêu biểu trong dòng báo chí này chính là Đông Pháp Thời Báo. Ra đời ngày 4/5/1923 tại Sài Gòn, do Trần Huy Liệu và Phạm Văn Trường làm giám đốc, tờ báo được coi là tiếng nói đối lập với chính quyền thuộc địa. Đông Pháp Thời Báo không ngần ngại đăng tải những bài viết cổ vũ phong trào yêu nước ở Nam Kỳ, như Thư ngỏ của thanh niên gửi Toàn quyền Varenne, hay bài của Trần Huy Liệu kêu gọi đón tiếp Bùi Quang Chiêu từ Pháp về nước, cùng nhiều bài ca ngợi nhà yêu nước Phan Châu Trinh. Sức lan tỏa của Đông Pháp Thời Báo không dừng lại ở không gian báo chí chính thống, mà còn được bí mật lưu truyền vào tận nhà lao Hải Phòng năm 1930 và Côn Đảo năm 1935, như ghi lại trong hồi ký Chặng đường nóng bỏng của Hoàng Quốc Việt. Đây chính là minh chứng sống động cho sức mạnh tinh thần của báo chí đồng hành cùng phong trào yêu nước, đấu tranh giải phóng dân tộc.

Một ngọn cờ khác trên mặt trận báo chí yêu nước là La Cloche Fêlée (Tiếng chuông rè), ra đời ngày 14/2/1923 tại Sài Gòn. Được Nguyễn An Ninh sáng lập và điều hành sau khi trở về từ Pháp, tờ báo viết bằng tiếng Pháp nhưng lại là vũ khí sắc bén phê phán thực dân bằng chính ngôn ngữ của họ. Tinh thần đấu tranh mạnh mẽ, lời văn sắc sảo của La Cloche Fêlée khiến tờ báo này trở thành cái gai trong mắt chính quyền thuộc địa và liên tục bị sách nhiễu, đàn áp.

Không thể không nhắc đến Trung Lập - tờ báo từng nhận trợ cấp của chính quyền thực dân và có số lượng in nhiều nhất Nam Kỳ. Tuy nhiên, khi phong trào yêu nước dâng cao đầu năm 1926, Trung Lập đã hòa vào dòng chảy của dân tộc: cổ vũ các sự kiện đón Bùi Quang Chiêu, để tang Phan Châu Trinh, cổ động đám tang cụ Phan. Sau khi Nguyễn An Ninh mãn hạn tù cuối 1931, ông cùng Nguyễn Văn Tạo đã vực dậy tờ báo, với các bài viết ký tên Thông Reo trong mục “Bia miệng”, thu hút đông đảo độc giả yêu nước.

Báo chí trước năm 1925 đã thực sự góp phần định hình công luận, hun đúc tinh thần yêu nước, tạo nền tảng tư tưởng và tinh thần cho báo chí cách mạng Việt Nam đồng hành cùng sự nghiệp giải phóng dân tộc trong các giai đoạn tiếp theo.

Tổ chức sản xuất: Nam Đông
Nội dung: Quỳnh Trang - Hải Yến tổng hợp
Trình bày: Diệc Dương
Ảnh: Quỳnh Trang