Bảo vệ di sản phải bắt đầu từ yếu tố con người

Du Văn Nhặt (1989), sinh ra và lớn lên ở làng chài Cửa Vạn. Ba đời nhà Nhặt, đều lựa chọn mưu sinh ở ngôi làng nhỏ thanh bình giữa Vịnh này vì nơi đây thiên nhiên ưu đãi với nhiều cửa thông, dòng chảy tốt hơn cho việc nuôi thủy hải sản, nhất là nuôi cá. Dân làng chài Cửa Vạn đều nằm lòng những nét văn hóa cổ truyền của người con đất mỏ. Nhặt cũng vậy, cậu được phát hiện có khả năng ca hát từ tấm bé. Lớn hơn chút, cậu được đưa về bờ, học ca hát, truyền dạy kiến thức về bảo tồn di sản. Khi được bồi đắp đủ kiến thức, năm 2011, Nhặt được tạo cơ hội trở thành một thành viên của Ban Quản lý Vịnh Hạ Long.

Nhặt, cũng như không ít bà con sống trong lòng di sản, hiểu di sản, hiểu thiên nhiên quê mình, đã trở thành một thành viên tích cực trên hành trình bảo vệ di sản.

Không có cách nào hay hơn bảo vệ di sản, bằng chính sự tham gia của người dân bản địa. Nhặt, cũng như không ít bà con sống trong lòng di sản, hiểu di sản, hiểu thiên nhiên quê mình, đã trở thành một thành viên tích cực trên hành trình bảo vệ di sản như vậy. Gắn bó với Trung tâm Văn hóa nổi Cửa Vạn 11 năm qua, trung bình mỗi ngày tiếp khoảng 400-500 khách, Nhặt không chỉ là nhân viên quản lý tại trung tâm văn hóa, còn là hướng dẫn viên giới thiệu nét văn hóa làng nổi Cửa Vạn thông qua 1.200 tư liệu hình ảnh, hiện vật sống động về làng chài Cửa Vạn, được sắp xếp theo 5 chủ đề chính là phương thức kiếm sống của ngư dân, đời sống vật chất của dân chài, thủy cư với cuộc sống đời người, tâm linh và cuộc sống tinh thần. Cậu còn là một ca sĩ hát giao duyên... có giọng ca rất ngọt ngào.

Là người bản địa, Nhặt thường xuyên lân la với bà con, vừa tuyên truyền, vừa động viên bà con có những hành động thiết thực bảo vệ di sản như: chuyển đổi không sử dụng chai nhựa, không xả rác bừa bãi, không phát sinh những nhà bè đơn lẻ nuôi hải sản làm ảnh hưởng tới môi trường, đánh bắt trái phép thủy hải sản... Đứng trong lòng Cửa Vạn, Nhặt chỉ ra làng chài bảo: Trước đây bà con nuôi thủy hải sản không bảo đảm môi trường, rác nổi lềnh phềnh... thì nay đã được quy hoạch rất gọn gàng. “Nếu có nhà bè kiên cố hơn nữa, tôi nghĩ đây sẽ là điểm hấp dẫn du khách trải nghiệm ngủ qua đêm trên bè”, Nhặt mong mỏi.

Để có được một Hạ Long xanh-sạch-đẹp và là điểm đến thân thiện, an toàn cho du khách, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long đã có một chiến lược dài hơi trong việc làm thay đổi về ý thức của người dân về bảo tồn di sản.

Suốt 30 năm bảo vệ di sản, sự biến chuyển về mặt ý thức của người dân, sự tham gia của cộng đồng người bản địa trong hành trình bảo vệ di sản có nhiều tích cực. Ông Vũ Kiên Cường, Trưởng Ban Quản lý Vịnh Hạ Long chia sẻ, mỗi người dân Quảng Ninh nói riêng và người Việt Nam nói chung nhận thức rõ ràng trách nhiệm giữ gìn tôn tạo bảo vệ phát huy di sản thiên nhiên thế giới.

Trước khi được vinh danh, các hoạt động vận tải du lịch chưa được quản lý chặt chẽ và chưa có chế tài xử lý vi phạm. Với sự kiên trì nhiều năm vận động, tuyên truyền và có những chế tài xử phạt nghiêm khắc, TP Hạ Long đã làm thay đổi nhận thức cho các cá nhân có sự thay đổi nhất định trong bảo vệ di sản, thực hiện các hoạt động phát triển kinh tế-xã hội trong vùng di sản tuân thủ quy định của UNESCO và Luật Di sản, nhất là hoạt động khai thác, đánh bắt thủy hải sản, bảo vệ giá trị đặc sắc của Vịnh Hạ Long.

Ban Quản lý Vịnh đã tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học với nhiều hình thức đa dạng, phong phú, tăng cường tuyên truyền trực tiếp, đẩy mạnh tuyên truyền trên mạng xã hội, phương tiện thông tin đại chúng.

Quảng Ninh xác định bảo vệ môi trường, kiểm soát các hoạt động gây ảnh hưởng tiêu cực đến đa dạng sinh học Vịnh Hạ Long là nhiệm vụ quan trọng. Vì thế, cơ quan chức năng đã triển khai công tác tuần tra, kiểm soát và xử lý nghiêm các hành vì xâm hại đến các hệ sinh thái và các loài sinh vật. Ban Quản lý Vịnh Hạ Long tích cực kêu gọi sự hỗ trợ của các tổ chức quốc tế để triển khai các giải pháp bảo tồn đa dạng sinh học Vịnh Hạ Long như: phối hợp với tổ chức UNESCO, tổ chức Bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN) triển khai chương trình Giám sát đa dạng sinh học Vịnh Hạ Long năm 2019; Phối hợp với trường đại học Osaka Nhật Bản triển khai các hoạt động trồng phục hồi hệ sinh thái rừng ngập mặn tại khu vực Đầu Gỗ, Ba Cửa trên Vịnh Hạ Long…

Không tận thu từ di sản

Từ khi được công nhận Di sản thiên nhiên thế giới năm 1994, UNESCO đã từng nhiều lần đưa ra khuyến nghị về vấn đề bảo tồn Vịnh Hạ Long vào các năm từ 2003, 2004, 2006, 2007; 2009; 2011; 2013, 2014, 2021 và 2023 tập trung ở những nội dung về những mối đe dọa có khả năng ảnh hưởng tới giá trị nổi bật toàn cầu của di sản như: ngành công nghiệp khai thác than, xi măng, nước thải và chất thải, nuôi trồng thủy sản, phát triển cơ sở hạ tầng du lịch, công nghiệp hóa và đô thị hóa ở vùng đệm; các dự án phát triển kinh tế trọng điểm và các hoạt động đổ đất lấn biển tại các khu vực xung quanh khu di sản; tăng cường năng lực quản lý của Ban quản lý Vịnh Hạ Long; đưa ra các quy định quản lý du khách để hạn chế tác động từ khách du lịch ở các khu vực quan trọng nhằm giảm áp lực của du khách tới di sản; cung cấp bản đồ với chỉ thị rõ ràng về các ranh giới hiện tại và vùng đệm của khu di sản...

Khoác lên mình vẻ đẹp tiên cảnh trên vùng vịnh rộng lớn hơn 400km2, ông Vũ Kiên Cường, Trưởng Ban Quản lý Vịnh Hạ Long cho biết, việc quản lý tốt di sản 30 năm qua gặp rất nhiều thách thức. Thách thức đầu tiên chính là trong việc bảo tồn đa dạng sinh học thiên nhiên vì địa phương chưa có đội ngũ có đầy đủ kinh nghiệm, trình độ và các phương tiện phục vụ việc thăm dò, khảo sát, đánh giá, tiến hành các dự án bảo tồn đa dạng sinh học. Đây là điểm yếu mà ông Vũ Kiên Cường cho rằng cần phải sớm có giải pháp, có đề tài nghiên cứu kỹ lưỡng, xác thực để đề xuất biện pháp bảo tồn tính đa dạng sinh học trên vịnh.

Bên cạnh đó, Vịnh Hạ Long chịu áp lực từ quá trình đô thị hóa ven bờ và sự phát triển của du lịch, tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến môi trường vịnh Hạ Long nói chung và môi trường sinh cư của các loài động, thực vật trên vịnh Hạ Long nói riêng. Sự tác động của biến đổi khí hậu đang diễn ra trên toàn cầu cũng ảnh hưởng đến giá trị đa dạng sinh học của Vịnh Hạ Long như nước biển dâng làm mất dần diện tích các bãi triều và hệ sinh thái rừng ngập mặn, nhiệt độ nước biển tăng làm suy giảm hệ sinh thái rạn san hô, thay đổi môi trường sống của các loài sinh vật, đặc biệt là nhóm nhuyễn thể 2 mảnh vỏ....

Một thách thức nữa cũng đang là vấn đề lớn trong quản lý di sản, đó là việc Vịnh Hạ Long đã được mở rộng sang địa giới hành chính với Quần đảo Cát Bà, TP Hải Phòng. Đây là di sản liên tỉnh đầu tiên của cả nước nhưng các văn bản pháp luật về quản lý di sản liên tỉnh chưa được ban hành đầy đủ. “Hai địa phương chưa hiện có sự trùng khớp nhất quán trong công tác quản lý, cần phối hợp xây dựng quy chế quản lý di sản và kế hoạch quản lý di sản liên tỉnh, trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch để quản lý di sản hiệu quả nhất”, ông Cường bày tỏ.

Nhìn lại 30 năm, việc vừa bảo tồn các giá trị di sản, vừa phát huy giá trị di sản, phục vụ sinh kế cộng đồng là bài toán luôn làm “cân não” với các nhà quản lý. Để bảo vệ di sản tốt nhất, tuân thủ Công ước của UNESCO và pháp luật về di sản, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long bảo vệ tuyệt đối khu vực vùng lõi (khu vực 1) của Vịnh Hạ Long. Với vùng đệm (khu vực 2), Hạ Long khuyến khích các dự án phát triển kinh tế-xã hội nhưng phải thường xuyên được đánh giá chặt chẽ, kiểm tra về mức độ tác động để dự án này không gây ra tác nhân làm ảnh hưởng tới giá trị cốt lõi của di sản.

Trước sự quá tải ở một số điểm tham quan tạo sức ép lên di sản, Ban Quản lý Vịnh đã xem xét, báo cáo lãnh đạo tỉnh Quảng Ninh có phương án đóng cửa một số tuyến tour. Với dư địa khoảng 80% tài nguyên di sản chưa thể khai thác hết, Ban Quản lý đã tiến hành khảo sát những điểm tham quan mới, trước mắt, tập trung vào điểm có giá trị đặc sắc hiện hữu để đề xuất đưa vào khai thác sớm.

“Vịnh Hạ Long có khoảng 20 hang động, bãi cát hiện chưa có các hoạt động của du lịch tác động. Chúng tôi đang đề xuất UBND tỉnh cho phép thí điểm tham quan tại đây. Việc có thêm những sản phẩm du lịch mới, chúng ta vừa không để lãng phí tài nguyên, đồng thời giảm tải cho những điểm hiện đang khai thác có biểu hiện quá tải”, ông Cường chia sẻ.

Theo bà Dương Thị Huyền Anh, Giám đốc Sở Du lịch tỉnh Quảng Ninh, hiện Hạ Long còn nhiều điểm đến hoang sơ với những bãi tắm chưa được khai phá, là điểm đến thú vị với nhiều phân khúc khách cao cấp thích du lịch khám phá trong ngày. Đây cũng là một hướng đi để Hạ Long phát triển thêm các sản phẩm du lịch mới, không làm tác động đến cảnh quan thiên nhiên.

Theo bà Huyền Anh, trong 30 năm qua, Vịnh Hạ Long 2 lần được UNESCO vinh danh là minh chứng rõ nét nhất cho công tác bảo tồn di sản của Hạ Long rất tốt. “Chúng tôi rất cầu thị trong việc mời các chuyên gia trong nước cũng như quốc tế đến hợp tác, tìm hiểu, tư vấn cho địa phương trong công tác bảo tồn, bảo vệ di sản Vịnh Hạ Long. Hạ Long vẫn còn nhiều khó khăn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản, vì thế, chúng tôi mong muốn được Trung ương hoặc tổ chức quốc tế quan tâm, hỗ trợ chúng tôi để có những phương án bảo vệ di sản tốt hơn. Cơ quan quản lý cần sớm ban hành sửa đổi những quy định của pháp luật phù hợp với thực tiễn hiện nay và cần thúc đẩy áp dụng công nghệ mới trong quản lý”, bà Huyền Anh bày tỏ.

Để thực hành công tác bảo tồn di sản tốt hơn, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long đã thiết lập và tăng cường duy trì, mở rộng mối quan hệ trực tiếp với các tổ chức thế giới, qua đó, nhiều hoạt động giao lưu với các nước trong và ngoài khu vực về kinh tế-văn hóa, đặc biệt là lĩnh vực quản lý, bảo tồn di sản đã được triển khai, nhiều chương trình dự án được tài trợ thực hiện, từng bước đưa Vịnh Hạ Long hội nhập với các hoạt động quốc tế về bảo vệ di sản thế giới. Nhờ đó, chúng ta đã thu hút được nhiều dự án triển khai ở Vịnh Hạ Long liên quan đến các lĩnh vực: nghiên cứu, bảo tồn di sản; bảo vệ môi trường và giáo dục cộng đồng; nâng cao năng lực quản lý di sản.

Ngoài ra, Ban Quản lý Vịnh Hạ Long còn thường xuyên nhận được sự hỗ trợ, tư vấn của các chuyên gia IUCN, UNESCO trong quản lý di sản, đặc biệt là về lĩnh vực bảo vệ môi trường, đánh giá sức tải, quản lý du lịch bền vững. Tại một số nhiệm kỳ của Câu lạc bộ các vịnh đẹp nhất thế giới, lãnh đạo Ban Quản lý Vịnh Hạ Long được bầu là Phó Chủ tịch Câu lạc bộ, góp phần nâng cao hình ảnh, vị thế của Vịnh Hạ Long trên thế giới.

Quy hoạch bảo tồn và phát huy giá trị di sản Vịnh Hạ Long đến năm 2020 đã hết hạn từ lâu. Vì thế, tỉnh Quảng Ninh đang gấp rút phối hợp với Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trình quy hoạch Vịnh Hạ Long giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn năm 2050 để có cơ sở hành lang pháp lý cao nhất, triển khai các hoạt động bảo vệ, tu bổ, phát huy giá trị di sản.

Để phát huy giá trị Di sản thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long, thời gian tới tỉnh Quảng Ninh tập trung nghiên cứu xây dựng bộ công cụ giám sát về tình trạng bảo tồn Di sản thế giới bảo đảm tính khả thi, trên cơ sở có sự tham khảo các bộ công cụ giám sát của UNESCO và các nước trên thế giới, phù hợp với thực tiễn quản lý và bối cảnh, điều kiện của địa phương; đồng thời, nghiêm túc thực hiện các khuyến nghị của UNESCO về công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị Di sản thiên nhiên thế giới vịnh Hạ Long.