BỘ ĐỘI PHÒNG KHÔNG TRONG CHIẾN DỊCH ĐIỆN BIÊN PHỦ

Trong thời kỳ đầu cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, tương quan lực lượng giữa ta và địch rất chênh lệch. Riêng về không quân, thực dân Pháp có hai phi đoàn máy bay cường kích, một phi đoàn máy bay vận tải và một số máy bay chỉ huy, trinh sát… Về phía ta, mặc dù tiềm lực quân sự và lực lượng còn hạn chế, song nhân dân Việt Nam đã kiên quyết và nhất tề đứng dậy hưởng ứng lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Toàn dân tộc Việt Nam bước vào cuộc kháng chiến chống Pháp trường kỳ gian khổ để bảo vệ nền độc lập, tự do của mình.

Ngay từ đầu cuộc kháng chiến, quân và dân ta với vũ khí bộ binh, súng máy cao xạ thu được của địch đã dũng cảm và mưu trí chiến đấu bắn rơi máy bay địch ở một số nơi. Những chiến công bắn rơi máy bay Pháp đã cổ vũ và tiếp thêm sức mạnh chiến đấu cho quân, dân Thủ đô Hà Nội và cả nước. Không quân Pháp không còn tự do làm chủ bầu trời Việt Nam như trước. Đến tháng 1/1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ thị cho các liên khu tổ chức bắn máy bay bằng súng bộ binh và hướng dẫn nhân dân biết cách phòng tránh máy bay địch. Chỉ bằng những vũ khí thô sơ, với tinh thần chủ động, tích cực đánh địch, kể cả bắn máy bay và tập kích sân bay, trong 4 năm (từ tháng 6 năm 1946 đến hết năm 1950), quân và dân ta đã bắn rơi và phá hủy 149 máy bay các loại của địch.

Từ thực tế chiến đấu của lực lượng vũ trang các địa phương, bộ đội phòng không đã được hình thành để đối phó và làm hạn chế hoạt động của không quân địch. Với tầm nhìn chiến lược, Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh lãnh đạo Quân đội ta từng bước xây dựng lực lượng phòng không để đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ kháng chiến thắng lợi. Năm 1952, tổ chức lực lượng phòng không của Quân đội ta mới đến cấp đại đội, tiểu đoàn, vũ khí bắn máy bay chỉ có một đại đội pháo cao xạ 37mm, phần lớn là súng máy phòng không và trung liên, đại liên.

Ngày 1/4/1953, Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Bộ trưởng Quốc phòng - Tổng Tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam ký Quyết định số 06/QĐ thành lập Trung đoàn pháo cao xạ 367 ^[1]. Trung đoàn được biên chế 6 tiểu đoàn hỏa lực (381, 383, 385, 392, 394, 396), 1 tiểu đoàn xe; mỗi tiểu đoàn hỏa lực có 3 đại đội pháo 37mm và 1 đại đội súng máy 12,7mm (24 đại đội mang phiên hiệu từ 811 đến 834).

Trung đoàn Pháo cao xạ 367 ra đời là sự kiện lịch sử quan trọng không chỉ đối với bộ đội phòng không mà còn là sự kiện lịch sử, mốc son đánh dấu bước trưởng thành to lớn của Quân đội nhân dân Việt Nam. Trung đoàn 367 là một trong những đơn vị có trang bị tương đối hiện đại đầu tiên của Quân đội ta, sẽ làm cơ sở và nòng cốt cho việc phát triển lực lượng phòng không to lớn sau này. Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, lần đầu tiên có sự hiệp đồng binh chủng, Trung đoàn pháo cao xạ 367 đã có sự đóng góp quan trọng.

Với ý định từ rất sớm sẽ sử dụng bộ đội pháo cao xạ trong những chiến dịch hiệp đồng binh chủng quy mô lớn trong Đông Xuân 1953-1954, đầu tháng 11/1953, Đại tướng Võ Nguyên Giáp triệu tập chỉ huy Trung đoàn pháo cao xạ 367 về Bộ nhận nhiệm vụ gấp rút hành quân từ Tân Dương (Trung Quốc) về nước để tham gia chiến dịch. Sau 17 ngày hành quân gian khổ, ngày 8/1/1954, Trung đoàn 367 đã vượt chặng đường hơn 500km qua đèo Pha Đin đến ngã ba Tuần Giáo vào vị trí tập kết an toàn, bí mật, đúng kế hoạch. Trong 25 ngày, đơn vị đã vượt chặng đường dài hơn 1.000km từ Trung Quốc về đến Điện Biên Phủ. Đây là cuộc hành quân cơ giới đường dài đầu tiên trong lịch sử bộ đội phòng không Việt Nam.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp chỉ đạo phương án tác chiến trong chiến cuộc Đông Xuân 1953-1954. (Ảnh: Tư liệu TTXVN)

Đại tướng Võ Nguyên Giáp chỉ đạo phương án tác chiến trong chiến cuộc Đông Xuân 1953-1954. (Ảnh: Tư liệu TTXVN)

Sau khi đến địa điểm tập kết, Trung đoàn 367 phối hợp bộ binh của Đại đoàn 308 tổ chức kéo pháo bằng sức người vào trận địa. Ngày 25/1/1954, các trận địa đều sẵn sàng nhả đạn vào các mục tiêu khi mở màn chiến dịch. Nhưng do phương châm chiến dịch thay đổi, từ “Đánh nhanh, giải quyết nhanh” sang “Đánh chắc, tiến chắc”, chiều 25/1/1954, toàn bộ lực lượng chiến đấu được lệnh rút khỏi trận địa, trở về nơi tập kết.

Đêm 1/2/1954, 4 khẩu pháo cao xạ của Đại đội 827 Tiểu đoàn 394 được kéo xuống Dốc Chuối. Tại đây, khẩu pháo của Khẩu đội 3 bị đứt dây lao xuống dốc, Khẩu đội trưởng Tô Vĩnh Diện đã dũng cảm lấy thân mình chèn, cứu pháo. Sau Chiến dịch Điện Biên Phủ, đồng chí Tô Vĩnh Diện được truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân ^[2].

Trải qua 56 ngày-đêm chiến đấu trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, lực lượng phòng không cùng pháo binh, bộ binh đã bắn rơi và phá hủy 62 máy bay các loại của địch, bắn bị thương hàng trăm chiếc khác, tiêu diệt và bắt sống nhiều giặc lái. Riêng Trung đoàn pháo cao xạ 367, đơn vị nòng cốt của lực lượng phòng không chiến dịch bắn rơi 52 máy bay địch gồm 9 kiểu loại, bắn bị thương 117 chiếc khác

Ngày 12/3/1954, Trung đoàn 367 được Đại tướng Võ Nguyên Giáp giao nhiệm vụ yểm trợ Đại đoàn 312 chiến đấu, bảo vệ trận địa pháo binh mặt đất từ Nà Lời đến Hồng Cúm và chuẩn bị phát triển lực lượng vào phía đông và Tây Bắc Mường Thanh.

17 giờ ngày 13/3/1954, pháo binh ta đồng loạt nổ súng dội bão lửa xuống cụm cứ điểm Him Lam, phân khu trung tâm, sân bay Mường Thanh. Pháo ta bắn chính xác làm trận địa pháo của địch ở Mường Thanh bị tê liệt, 5 máy bay địch bị phá hủy, kho xăng bốc cháy. Lần đầu tiên trong một trận đánh, quân ta, chế áp được không quân Pháp trên bầu trời. Bộ đội phòng không đã yểm trợ và tạo điều kiện cho bộ binh, pháo binh tiêu diệt cụm cứ điểm Him Lam sau 4 giờ chiến đấu quyết liệt.

Trung đoàn pháo cao xạ 367 đã chiến đấu dũng cảm, nhiều pháo thủ hy sinh anh dũng, có đồng chí bị thương nặng nhưng vẫn không rời trận địa, tiếp tục chiến đấu, góp phần lập nên chiến công bắn rơi máy bay địch. Sự xuất hiện bất ngờ, có hiệu quả của bộ đội pháo phòng không trong những ngày đầu của chiến dịch Điện Biên Phủ đã làm cho các tướng lĩnh Pháp ở Hà Nội và tập đoàn cứ điểm địch bất ngờ và lúng túng.

Kết thúc đợt 1 chiến dịch, Trung đoàn 367 đã bắn rơi 14 máy bay các loại, bắn bị thương 25 chiếc khác, hạn chế được hoạt động của không quân địch, chi viện đắc lực cho bộ binh và các binh chủng bạn hoàn thành tốt nhiệm vụ.

Đợt 2 của chiến dịch, Bộ Chỉ huy giao nhiệm vụ cho bộ đội pháo cao xạ yểm trợ bộ binh chiến đấu cả ngày lẫn đêm, thu hẹp phạm vi hoạt động của máy bay địch, hạn chế tiến tới triệt hẳn đường tiếp tế hàng không của chúng. Đến lúc này, toàn bộ lực lượng của Trung đoàn pháo cao xạ 367 đã tham gia chiến dịch: ba tiểu đoàn 381, 383, 394 chiến đấu tại Điện Biên Phủ, ba tiểu đoàn 385, 392, 396 chiến đấu bảo vệ hậu phương chiến dịch.

17 giờ 30 phút ngày 30/3/1954, quân ta mở đợt hai chiến dịch, tiến công đánh chiếm một số cứ điểm phía Đông Mường Thanh. Ngay trong đêm đó, các cứ điểm C1, D1 và E của địch đã bị tiêu diệt. Sáng 31/3 nhiều tốp máy bay địch đánh phá trận địa của ta, yểm trợ cho bộ binh của chúng. Đại đội 827 đồng loạt nổ súng, bắn rơi tại chỗ chiếc bay đầu, những chiếc còn lại vội vã tăng độ cao vòng ra.

Lực lượng pháo cao xạ trong chiến dịch Điện Biên Phủ. (Nguồn: Tư liệu TTXVN)

Lực lượng pháo cao xạ trong chiến dịch Điện Biên Phủ. (Nguồn: Tư liệu TTXVN)

Từ ngày 31/3 đến 5/4/1954, địch huy động hàng trăm lần chiếc máy bay từ Gia Lâm, Cát Bi lên yểm trợ cho Điện Biên Phủ.

Trong 6 ngày, các lực lượng phòng không của ta bắn rơi 6 chiếc và bắn bị thương nhiều chiếc khác. Cùng bộ binh, pháo binh, bộ đội phòng không đã nghiêm chỉnh thực hiện phương châm “Đánh chắc, tiến chắc”, chủ động, tích cực, linh hoạt, tiêu diệt thêm nhiều máy bay địch, yểm trợ đắc lực cho các lực lượng hợp thành vây lấn, tiêu diệt địch.

Tính đến ngày 11/4/1954, bộ đội phòng không và pháo binh đã bắn rơi và phá hủy 49 máy bay địch, bắn bị thương hàng chục chiếc khác. Đó là thắng lợi rất cơ bản, tạo điều kiện thuận lợi cho ta tiêu diệt hoàn toàn quân địch ở Điện Biên Phủ.

Kéo pháo ra mặt trận. (Nguồn: tư liệu TTXVN)

Đêm 1/5/1954, ta bắt đầu mở đợt tiến công thứ 3. Ngay trong đêm đầu tiên, quân ta đã đánh chiếm xong phần còn lại của cao điểm C1, các cứ điểm: 311A, 311B, 505 và 505A.

Ngày 2/5/1954, 30 chiếc B-26, 4 chiếc GB-24, 14 chiếc SB-20, 3 chiếc F-4U lần lượt đánh nhiều đợt vào các trận địa của ta. Các đơn vị hiệp đồng chặt chẽ, đồng loạt nổ súng đánh địch quyết liệt, bắn rơi 2 chiếc B-26 và 2 chiếc SB-20…

Trải qua 56 ngày-đêm chiến đấu trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, lực lượng phòng không cùng pháo binh, bộ binh đã bắn rơi và phá hủy 62 máy bay các loại của địch, bắn bị thương hàng trăm chiếc khác, tiêu diệt và bắt sống nhiều giặc lái. Riêng Trung đoàn pháo cao xạ 367, đơn vị nòng cốt của lực lượng phòng không chiến dịch bắn rơi 52 máy bay địch gồm 9 kiểu loại, bắn bị thương 117 chiếc khác ^[3].

Bộ đội phòng không đã hoàn thành nhiệm vụ làm lực lượng nòng cốt, cùng toàn dân, toàn quân đánh thắng không quân Pháp có sự viện trợ của Mỹ. Đây là chiến công to lớn có ý nghĩa chiến lược của lực lượng phòng không tham gia chiến dịch, góp phần làm nên chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, buộc Pháp phải đầu hàng và đưa cuộc kháng chiến chống Pháp đến thắng lợi hoàn toàn.

Thông qua thực tiễn chiến đấu của Bộ đội phòng không trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, rút ra một số bài học kinh nghiệm quý báu, đó là:

Thứ nhất, giữ vững sự lãnh đạo của cấp ủy Đảng, phát huy cao độ trách nhiệm của chỉ huy và ý chí quyết tâm của cán bộ, chiến sĩ

Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, lực lượng phòng không luôn coi trọng công tác giáo dục chính trị, tư tưởng, quán triệt tình hình, nhiệm vụ cách mạng, đặc biệt là Quyết tâm chiến lược của Bộ Chính trị và sự chỉ đạo của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, mệnh lệnh của Bộ Chỉ huy Chiến dịch; xây dựng quyết tâm chiến đấu, nâng cao ý thức tổ chức kỷ luật và tinh thần sẵn sàng chiến đấu cao.

Ngay sau khi được Đại tướng Võ Nguyên Giáp giao nhiệm vụ cho Trung đoàn 367 gấp rút hành quân về nước để tham gia chiến dịch, Đảng ủy Trung đoàn họp quán triệt nhiệm vụ được giao và thống nhất kế hoạch hành quân về nước, chuẩn bị chu đáo về mọi mặt, bảo đảm an toàn, bí mật bất ngờ. Khi phương châm chiến dịch thay đổi, từ “Đánh nhanh, giải quyết nhanh” sang “Đánh chắc, tiến chắc”, Trung đoàn đã triệt để chấp hành mệnh lệnh, nhanh chóng tổ chức kéo pháo quay trở về vị trí tập kết, chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu theo phương châm tác chiến mới.

Thứ hai, kế thừa và phát huy nghệ thuật quân sự lấy nhỏ đánh lớn, lấy ít địch nhiều, trên cơ sở phát huy sức mạnh tổng hợp của toàn dân tộc, trước hết là sự hiệp đồng chặt chẽ của các lực lượng trực tiếp tham gia chiến dịch

Trong thời kỳ đầu cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, tương quan lực lượng giữa ta và địch rất chênh lệch; trong khi ta chưa có lực lượng phòng không chuyên trách, thì không quân Pháp đã nắm quyền chủ động và chiếm ưu thế tuyệt đối trên không. Tuy nhiên, với ý chí “thà hy sinh tất cả chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ”, chỉ bằng những vũ khí thô sơ, nhưng với tinh thần chủ động, tích cực đánh địch, quân và dân ta đã bắn rơi và phá hủy hàng chục máy bay các loại của địch.

Đến Chiến dịch Điện Biên Phủ, lần đầu tiên trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, lực lượng phòng không của Quân đội ta, nòng cốt là Trung đoàn pháo cao xạ 367 đã xây dựng được thế trận phòng không chiến dịch và hậu phương chiến dịch, giành quyền khống chế vùng trời, chế áp được hoạt động của không quân vốn là chỗ mạnh chiếm ưu thế tuyệt đối của địch, hỗ trợ các đơn vị bạn chiến đấu giành thắng lợi.

Thứ ba, tổ chức sử dụng lực lượng phòng không phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ tác chiến chiến dịch

Với sự ra đời của lực lượng phòng không và phát triển tác chiến phòng không trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, mặt trận đất đối không đã hình thành. Khi bước vào chiến dịch ta đã sử dụng toàn bộ các tiểu đoàn súng máy và hai tiểu đoàn pháo cao xạ bảo vệ đội hình binh chủng hợp thành. Sang đợt hai chiến dịch, ta tăng cường thêm một tiểu đoàn pháo cao xạ, số còn lại bảo vệ giao thông vận chuyển và hậu phương chiến dịch.

Do được tăng cường thêm lực lượng và bố trí hợp lý nên ta đã xây dựng thế trận phòng không chặt chẽ; có lực lượng đánh máy bay cường kích và máy bay ném bom; có lực lượng đánh máy bay vận tải, nên đã thu hẹp phạm vi hoạt động đánh phá của máy bay địch, hạn chế tiến tới triệt hẳn đường tiếp tế hàng không của chúng, làm cho địch ở một vị trí bị cô lập lâm và tình trạng cực kỳ khốn đốn do không nhận được tiếp tế.

Thứ tư, tập trung lực lượng phòng không trên hướng tiến công chủ yếu cho các trận đánh then chốt và trong thời cơ quan trọng; kịp thời tăng cường lực lượng, điều chỉnh thế trận phòng không đáp ứng yêu cầu chiến dịch

Trong chiến dịch, ta sử dụng 3 tiểu đoàn pháo cao xạ trực tiếp chiến đấu bảo vệ đội hình binh chủng hợp thành tiến công, nhưng tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ có không gian rộng lớn. Vì vậy, trong từng thời điểm của chiến dịch ta tập trung lực lượng phòng không ở hướng chủ yếu, các trận đánh then chốt nhằm tạo nên sức mạnh đánh thắng trong từng trận và kịp thời chuyển hóa thế trận theo sự phát triển tiến công của bộ đội binh chủng hợp thành.

Trong chiến dịch không chỉ địch gặp khó khăn về tiếp tế, tiếp viện, mà cả ta cũng gặp khó khăn trong công tác bảo đảm chiến dịch. Trong suốt chiến dịch, đặc biệt là đợt hai, địch tập trung đánh phá ác liệt các tuyến giao thông vận chuyển của ta. Do vậy, có lúc ta tổ chức ba tiểu đoàn 385, 392, 396 chiến đấu bảo vệ hậu phương và giao thông vận chuyển, nên đường giao thông vận chuyển chiến dịch liên tục thông suốt.

Thứ năm, sáng tạo và phát triển các hình thức chiến thuật, trưởng thành nhanh chóng cả về lực lượng, bản lĩnh chính trị, cơ cấu tổ chức và trình độ tác chiến

Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, bộ đội phòng không không chỉ đánh địch ban đêm mà còn chủ động đánh địch ban ngày, không chỉ tác chiến ở địa hình rừng núi mà còn đánh địch dài ngày ở cả địa hình trống trải, hạn chế hoạt động của không quân địch. Bộ đội phòng không Việt Nam đã bao vây không quân địch trên vùng trời Tây Bắc-Điện Biên Phủ, đã chiến đấu và chiến thắng, làm cho chúng không tiếp tế cứu nguy được cho Điện Biên Phủ. Những hoạt động của lực lượng phòng không đã tạo thuận lợi lớn cho các đơn vị bạn ở tuyến trước hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ.

Đơn vị pháo cao xạ bảo vệ Thủ đô đã bắn rơi nhiều máy bay B-52 trong trận 12 ngày đêm. (Ảnh: TTXVN)

Đơn vị pháo cao xạ bảo vệ Thủ đô đã bắn rơi nhiều máy bay B-52 trong trận 12 ngày đêm. (Ảnh: TTXVN)

Kế thừa và phát triển nghệ thuật tác chiến phòng không trong Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954, trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc, Bộ đội Phòng không-Không quân đã anh dũng kiên cường, mưu trí sáng tạo, tiến công kiên quyết, càng đánh càng mạnh, trưởng thành vững chắc; đã cùng quân và dân cả nước làm nên chiến thắng “Hà Nội - Điện Biên Phủ trên không”, tạo ra bước chuyển chiến lược căn bản về cục diện cuộc kháng chiến, góp phần giải phóng miền nam, thống nhất đất nước.

Nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong tình hình hiện nay có sự phát triển mới và đặt ra những yêu cầu cao. Quân chủng Phòng không-Không quân được Đảng, Nhà nước, Quân ủy Trung ương và Bộ Quốc phòng quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, đầu tư nâng cấp cơ sở vật chất, vũ khí trang bị ngày càng hiện đại.

Phát huy truyền thống đơn vị anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, những chiến công và bài học kinh nghiệm tác chiến phòng không trong Chiến dịch Điện Biên Phủ; cán bộ, chiến sĩ, công nhân viên toàn Quân chủng nguyện đoàn kết, nỗ lực phấn đấu xây dựng Quân chủng Phòng không-Không quân “Cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, hiện đại”, hoàn thành thắng lợi mọi nhiệm vụ mà Đảng, Nhà nước và nhân dân giao cho, góp phần xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Trung tướng, Tiến sĩ Lê Huy Vịnh

[1] Lấy phiên hiệu 367 với ý nghĩa Trung đoàn đầu tiên sử dụng pháo cao xạ 37 ly, gồm 6 tiểu đoàn hỏa lực.

[2] Ngày 7/5/1956, Tô Vĩnh Diện được truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân.

[3] Quân chủng Phòng không - Biên niên sự kiện (1953-1998), NXB QĐND, Hà Nội, 2000, tr.22.

* Bài viết tại Hội thảo "Chiến thắng Điện Biên Phủ - Giá trị lịch sử và hiện thực (7/5/1954-7/5/2019)"

Trở về trang chủ