Chiếu sáng đô thị không chỉ có ý nghĩa đẩy lùi bóng tối trong không gian công cộng, bảo đảm an toàn hơn cho mọi cư dân, mà còn đóng vai trò làm đẹp và góp phần định vị bản sắc riêng cho đô thị. Tuy nhiên, thực tế đời sống đặt ra nhiều vấn đề cấp thiết cần sớm điều chỉnh để cải thiện căn bản, bền vững và đồng bộ chất lượng chiếu sáng đô thị ở nước ta.

Bắt đầu từ công nghệ

Theo báo cáo của Bộ Xây dựng, tính đến tháng 12/2022, Việt Nam hiện có 888 đô thị. Việc áp dụng công nghệ chiếu sáng LED cũng như các thiết bị điều khiển thông minh đã góp phần tạo nên các đô thị văn minh, hiện đại, an ninh và an toàn về ban đêm.

Trong hoạt động quản lý nhà nước về chiếu sáng đô thị, Nhà nước và Chính phủ đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật nhằm tiến tới hoàn thiện hành lang pháp lý cho lĩnh vực này.

Ngày 17/6/2010, Quốc hội ban hành Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả, có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2011. Luật có quy định rõ: Trách nhiệm quản lý nhà nước về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả trong chiếu sáng công cộng thuộc về Bộ Xây dựng, Bộ Khoa học và Công nghệ và UBND các cấp.

Trước đó, Chính phủ ban hành Nghị định số 79/2009/NĐ-CP ngày 28/9/2009 về Quản lý chiếu sáng đô thị, đặt ra các yêu cầu chung về thiết kế, xây dựng, duy trì chiếu sáng đô thị; sự cần thiết phải quy hoạch chiếu sáng đô thị cũng như các nguyên tắc cơ bản vể tổ chức, quản lý, đầu tư xây dựng, vận hành, khai thác hệ thống chiếu sáng đô thị.

Theo Nghị định này, trách nhiệm của chính quyền đô thị là phải ban hành quy định cụ thể về chiếu sáng đô thị tại địa phương và làm rõ trách nhiệm các đơn vị, cá nhân tham gia tổ chức chiếu sáng tại đô thị.

Ngày 11/10/2010, Chính phủ tiếp tục ban hành Quyết định số 1874/QĐ-TTg Phê duyệt Định hướng phát triển chiếu sáng đô thị Việt Nam đến năm 2025. Nội dung của Định hướng có ghi rõ: “Phát triển chiếu sáng đô thị phải theo quy hoạch, kế hoạch xây dựng và phát triển đô thị; từng bước hiện đại hóa, nâng cao hiệu quả hoạt động, chất lượng chiếu sáng đô thị; đổi mới công nghệ, sử dụng năng lượng mới, tái tạo trong chiếu sáng đô thị nhằm tiết kiệm điện năng, góp phần phục vụ công cuộc phát triển kinh tế-xã hội của đất nước và tạo dựng hình ảnh đô thị Việt Nam có bản sắc, văn minh, hiện đại”.

Dịch vụ chiếu sáng đô thị có liên quan trực tiếp đến chất lượng sống của cư dân đô thị, góp phần phát triển kinh tế-xã hội của đất nước… Vì vậy, dịch vụ này là dịch vụ sự nghiệp công sử dụng ngân sách của nhà nước, được xác định theo theo Nghị định số 32/2019/NĐ-CP ngày 10/4/2019 về Quy định giao nhiệm vụ, đặt hàng hoặc đấu thầu cung cấp sản phẩm, dịch vụ công sử dụng ngân sách nhà nước từ nguồn kinh phí chi thường xuyên. Theo đó, việc cung cấp dịch vụ này được thực hiện thông qua phương thức đấu thầu hoặc đặt hàng. 

Một số dịch vụ công ích có tính đặc thù, đặc biệt đối các dịch vụ mang tính hệ thống/mạng lưới, như thu gom, vận chuyển thoát nước và xử lý nước thải, chiếu sáng công cộng… cần phải được quản lý, khai thác, vận hành thống nhất, đồng bộ chứ không thể cắt khúc hay phân chia để quản lý theo đơn vị hành chính cơ sở. Tuy nhiên, Nghị định số 32/2019/NĐ-CP nêu trên không tính đến các yếu tố này, dẫn đến nhiều khó khăn trong thực tế quản lý và vận hành chiếu sáng công cộng đô thị ở nước ta.

Một thực tế khác là kinh phí đầu tư hằng năm cho lĩnh vực này ở hầu hết các đô thị còn hạn chế, không khuyến khích đơn vị chiếu sáng triển khai, áp dụng công nghệ mới có hiệu suất cao. Một số đô thị đã có cơ chế thu hút các tổ chức, cá nhân tham gia xã hội hóa trong đầu tư phát triển lĩnh vực chiếu sáng đô thị nhưng chưa hiệu quả, chưa đồng bộ, thiếu tính thẩm mỹ, thiếu kiểm soát, thậm chí dẫn tới nguy cơ ô nhiễm ánh sáng.

Trừ đèn sợi đốt, còn tất cả các loại đèn truyền thống khác, như đèn huỳnh quang, đèn huỳnh quang compact (chiếu sáng trong nhà) đến các loại đèn chiếu sáng đường, như Metal Halide, HPS… mà mọi người thường gọi chung là đèn cao áp, đều chứa thủy ngân, một nguyên tố vô cùng độc hại với sức khỏe của con người và vật nuôi nếu tiếp xúc trực tiếp.

Chúng ta thường không khó bắt gặp hàng loạt đèn ống huỳnh quang nằm lăn lóc ở bãi rác thậm chí đã bị đập vỡ trong các thùng đựng rác công cộng ở cả thành thị và nông thôn.

Nhiều công nhân môi trường, khi thu gom đèn ống còn chủ động đập vỡ vụn cho gọn hay những ngư dân đập vỡ các bóng đèn cao áp mà không hề  biết rằng, chúng có chứa hơi thủy ngân. Trong trường hợp này, chính những người thu gom đã bị nhiễm độc do hít phải hơi thủy ngân hoặc đã vô tình gây nhiễm độc môi trường, do làm thủy ngân thâm nhập vào môi trường, nguồn nước sinh hoạt.

Từ thực tế, phải thẳng thắn nói với nhau: Chúng ta chưa làm tốt công tác hướng dẫn, tuyên truyền cũng như hoạt động thu gom, tiêu hủy các sản phẩm chiếu sáng cũ chứa nhiều thủy ngân. 

Xóa khoảng tối trong ngõ, hẻm

Trong quá trình phát triển đô thị, ngoài hệ thống chiếu sáng công cộng do nhà nước đầu tư và quản lý tập trung, vẫn đang tồn tại hệ thống chiếu sáng ngõ, hẻm do người dân tự thực hiện để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt hằng ngày, do những nơi này chưa được đầu tư hệ thống chiếu sáng công cộng.

Theo thống kê, TP Hồ Chí Minh có hơn 14 triệu người sinh sống với mật độ dân số trung bình là 4.292 người/km^2, trong đó, có tới khoảng 85% số cư dân ở trong các ngõ, hẻm. Thành phố hiện có khoảng 200.000 bộ đèn chiếu sáng ngõ, hẻm, bao gồm nhiều loại khác nhau, như đèn compact, đèn sợi đốt...

Các đèn chiếu sáng ngõ, hẻm được đấu nối trực tiếp vào lưới điện của ngành điện; điện năng tiêu thụ riêng cho hệ thống đèn này được tính khoán dựa trên công suất đèn và thời gian tắt mở đèn, chứ không qua hệ thống đo đếm điện năng của thành phố.

Hầu hết các đèn này không bảo đảm về chất lượng kỹ thuật chiếu sáng, có nơi dư sáng, ngược lại, nhiều nơi vẫn thiếu sáng. Các đèn trong ngõ, hẻm hiện hữu thường không phù hợp để chiếu sáng công cộng, tắt mở theo lối thủ công, không bảo đảm khoảng cách và cao độ, cũng không được tính toán chọn công suất và độ rọi phù hợp với từng khu vực cụ thể.

Vì vậy, hiệu suất chiếu sáng nhìn chung không đạt yêu cầu, dẫn đến tiêu thụ điện cao hơn mức cần thiết, làm ảnh hưởng đến nguồn điện chung, đặc biệt là các giờ cao điểm, gây áp lực quá tải trạm điện cơ sở.

Việc chuyển đổi mô hình hệ thống chiếu sáng ngõ, hẻm sang hệ thống chính quy là xu thế tất yếu, bảo đảm an toàn, an ninh và công bằng trong sử dụng tiện ích xã hội cho người dân đang cư trú trong các ngõ, hẻm.

Ngày 4/2/2021, TP Hồ Chí Minh đã ban hành Quyết định số 398/QĐ-UBND về Chương trình phát triển hệ thống chiếu sáng đô thị TP Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2030.

Chương trình nhằm quy hoạch, định hướng lại việc phát triển và quản lý hệ thống chiếu sáng đô thị trên địa bàn thành phố, trong đó, có việc dần chuyển hệ thống chiếu sáng ngõ, hẻm sang chính quy, theo quy chuẩn hệ thống chiếu sáng công cộng, với lộ trình thay thế 20% mỗi năm. Việc chiếu sáng ngõ, hẻm đang từng bước được cải thiện đồng bộ với hệ thống tủ, thiết bị đóng cắt, đèn LED công suất nhỏ (nhỏ hơn 40W), …

Theo tính toán ban đầu, hiệu quả tiết kiệm điện năng và giảm phát thải khí CO2 là hết sức rõ rệt nếu thành phố triển khai thành công chương trình này.

Công suất tiêu thụ điện sẽ giảm từ 11.000kW xuống 4.400kW, giảm lượng điện tiêu thụ trong năm từ 48.180.000kW/h xuống 17.666.000kWh, đặc biệt giảm lượng phát thải khí CO2 từ 26.995.254kg xuống 9.898.259,8kg. Như vậy, có thể thấy, phương án chuyển đổi sẽ có lượng điện tiêu thụ và phát thải khí nhà kính chỉ bằng khoảng 36,67% so thực tế chiếu sáng ngõ, hẻm hiện nay.

Khi ánh sáng kể chuyện...

Và chiếu sáng đã không còn chỉ là đẩy lùi khoảng tối trong không gian. Việc sử dụng công nghệ chiếu sáng để làm đẹp, tạo điểm nhấn về đêm, đặc biệt cho các công trình di sản văn hóa-kiến trúc ở nước ta ngày càng trở nên phổ biến.

Không chỉ hướng đến mục đích cảnh quan, ấn tượng từ các công trình này có ý nghĩa thu hút sự chú ý của khách tham quan, góp phần thúc đẩy phát triển du lịch trong tổng thể kinh tế đêm-một lĩnh vực đang được hầu hết các đô thị quan tâm.

Ở trung tâm TP Hà Nội, hiện không chỉ có khu vực phố cổ, phố đi bộ vào cuối tuần là điểm nhấn về du lịch, kinh tế đêm, mà một số khu di tích và công trình di sản lịch sử văn hóa cũng đã và đang tiến hành thể nghiệm một số sản phẩm du lịch đêm đặc trưng.

Khu Di tích Hoàng thành Thăng Long có tour đêm Giải mã Hoàng thành Thăng Long. Chương trình diễn ra trong một giờ rưỡi đồng hồ, với các hoạt động phù hợp không gian riêng có ở nơi đây, như thăm Cấm thành, thưởng thức điệu múa Hoàng cung, tự tay lấy nước từ giếng Vua, thưởng thức trà sen dưới tán cây bồ đề, thăm khu Khảo cổ tại số 18 Hoàng Diệu... và không thể thiếu trải nghiệm chụp ảnh check-in “sống ảo” trên con đường giăng đầy đèn lồng.

Gần đây nhất, Bảo tàng Lịch sử quốc gia, tọa lạc tại tòa nhà có lịch sử xây dựng được gần 100 năm, cũng tiến hành thử nghiệm mô hình tour đêm với chủ đề Hồn quê làng Việt. Chương trình nhằm nhân lên giá trị của công trình kiến trúc mang phong cách Đông Dương, kết hợp giới thiệu đến du khách chọn lọc một số cổ vật/bảo vật hiện được lưu giữ tại Bảo tàng.

Tỉnh Quảng Trị cũng là địa phương nhanh nhạy trong việc áp dụng công nghệ chiếu sáng tạo điểm nhấn cảnh quan về đêm cho một khu, công trình mang ý nghĩa lịch sử văn hóa quan trọng của địa phương và cả nước.

Đầu năm 2022, tỉnh đã hoàn thành lắp đặt chiếu sáng mỹ thuật tại hai Di tích quốc gia đặc biệt: Thành cổ Quảng Trị (tại TP Quảng Trị) và Đôi bờ Hiền Lương thuộc hai huyện Vĩnh Linh và Gio Linh, bên cạnh đó là hai công trình chiếu sáng tổng thể tại Nghĩa trang Liệt sĩ quốc gia Trường Sơn và Nghĩa trang Liệt sĩ quốc gia Đường 9.

Để một mũi tên “chiếu sáng” bắn trúng nhiều đích trong mục tiêu chung là thúc đẩy tăng trưởng kinh tế du lịch và nâng cao vị thế mọi mặt của địa phương có di sản, việc chiếu sáng các công trình này rõ ràng không đơn thuần chỉ là làm cho chúng sáng lên về đêm. Đó là kết quả của một quá trình nghiên cứu kỹ lưỡng về đặc trưng kiến trúc, mặt bằng công trình với các điều kiện về hạ tầng kỹ thuật cho việc lắp đặt thiết bị...

Điều cần đặc biệt lưu tâm trong quá trình nghiên cứu và thi công hệ thống chiếu sáng ở những công trình đặc biệt này là việc đặt để thiết bị chiếu sáng ở nơi không ai nhìn thấy, tạo cảm giác cho khách thăm đang chứng kiến ánh sáng tự nhiên chiếu rọi vào công trình, chứ không phải ánh sáng nhân tạo.

Bên cạnh đó, tác động của ánh sáng từ việc chiếu sáng nhân tạo đến tuổi thọ của các công trình di sản, nhất là những công trình có nhiều trăm năm tuổi, là điều mà thế giới quan tâm từ lâu. Các công trình này trước đây được xây dựng với mục đích sử dụng trong ánh sáng ban ngày, đặc biệt là các thiết kế và hạng mục kiến trúc ngoại thất.

Trong khi đó, việc chiếu sáng về đêm còn cần phải được tính toán cả tác động tới sức khỏe con người và hệ thực-động vật tự nhiên trong khu vực di sản, vốn đóng vai trò quan trọng trong cấu thành sự toàn vẹn của cảnh quan chung. Đây là một vấn đề cần sớm được ghi nhận và tiến tới phòng ngừa từ sớm.

Thực tế ở nước ta, không phải chỉ có một số khu vực, công trình di sản được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa thế giới như khu Phố cổ Hội An, Hoàng Thành Thăng Long, Quần thể di tích cố đô Huế, Thánh địa Mỹ Sơn, mà hàng nghìn di tích kiến trúc-lịch sử và văn hóa nhiều trăm năm tuổi khác cũng thường được bao quanh, tồn tại hài hòa trong một cảnh quan thiên nhiên đặc sắc, phong phú. Tuy nhiên, theo một số chuyên gia, mức độ ảnh hưởng của chiếu sáng đến tuổi thọ của di sản kiến trúc nói riêng, của toàn bộ cảnh quan khu vực di sản nói chung vẫn là vấn đề chưa được nghiên cứu tập trung.

Hợp phần thiết yếu của một
thành phố thông minh

Xây dựng thành phố/đô thị thông minh là trào lưu trên thế giới và Việt Nam đang bước đầu tiếp cận. Trong đó, tất cả các tiện ích, hiệu quả của chiếu sáng được tích hợp và thể hiện qua công nghệ chiếu sáng thông minh-một phần thiết yếu trong kiến tạo một thành phố/đô thị thông minh.

Đến năm 2018, dựa trên nhiều tiêu chí, công ty nghiên cứu thị trường Juniper Research đã chọn ra năm thành phố/đô thị thông minh nhất thế giới: Singapore, Barcelona (Tây Ban Nha), London (Anh), San Francisco (Mỹ) và Oslo (Na Uy).

Để đưa ra kết luận như vậy, các nhà nghiên cứu tại Juniper đã xếp hạng các thành phố theo một loạt yếu tố, trong đó nhấn mạnh việc ứng dụng các công nghệ lưới điện thông minh, chiếu sáng thông minh, việc sử dụng công nghệ thông tin để cải thiện giao thông, các điểm truy cập wifi, độ phổ cập của smartphone và các ứng dụng.

Ông Steffen Sorrell, chuyên viên phân tích cao cấp tại Juniper Research cho biết: “Chúng tôi ứng dụng nhiều thước đo khác nhau để đánh giá về giao thông cũng như năng lượng mà chúng tôi tin rằng, đây là những yếu tố quan trọng nhất của các thành phố thông minh”.

Nhiều nơi khác trên thế giới tuy chưa có đủ điều kiện nền tảng để trở thành thành phố/ đô thị thông minh nhưng đã tập trung chọn lĩnh vực chiếu sáng công cộng thông minh để đầu tư, tạo tiền đề cho các lĩnh vực khác cùng phát triển theo hướng áp dụng công nghệ thông minh.

Từ tháng 9/2014, Thủ đô Madrid của Tây Ban Nha đã tiến hành thay mới 225.000 bộ đèn đường LED, từng bước thực hiện chiến lược “thông minh hóa” Madrid.

Còn Eindhoven (Hà Lan) được biết đến là thành phố có hệ thống chiếu sáng thông minh bền vững, tiết kiệm điện, giảm ô nhiễm đồng thời mang tính nghệ thuật. Hệ thống đèn LED chiếu sáng được vi tính hóa, mỗi đèn đường mang theo một “bộ óc riêng”, có thể bật hoặc tắt tùy thuộc vào mật độ giao thông thực tế.

Năm 2015, Szczecin, một thành phố nhỏ của Ba Lan cũng “LED hóa” đèn chiếu sáng công cộng, một nửa số này được vận hành từ xa bằng một phần mềm quản lý chiếu sáng thông minh.

Ngày xuất bản: 17/4/2023
Tổ chức xuất bản: VŨ MAI HOÀNG
Nội dung: NGÔ PHƯƠNG THẢO, ĐÀO MAI TRANG, NGUYỄN HỒNG TIẾN, LÊ HẢI HƯNG, PHAN HỒNG KHÔI, HUỲNH TRÍ DŨNG
Trình bày: PHAN ANH, DUY LONG