Sức mạnh trí tuệ tập thể đã làm nên công trình tuyệt vời vừa vinh dự được nhận giải thưởng Hồ Chí Minh. Công trình được đánh giá đặc biệt xuất sắc và có giá trị rất cao. Xin ông chia sẻ về hành trình tiếp cận và đi đến những kết quả nghiên cứu tuyệt vời đó?

PGS, TS Nguyễn Viết Nhung: Chúng tôi rất xúc động, vui mừng và vinh dự khi nhận giải thưởng Hồ Chí Minh vì công trình này là sản phẩm của cả chuyên ngành phổi. Chúng tôi đã tập hợp được sức mạnh về trí tuệ và công nghệ từ các nhà khoa học lớn trong nước và trên thế giới từ Australia, Hoa Kỳ, Hà Lan, Anh.

140 năm qua, từ khi thế giới phát hiện ra vi khuẩn lao, bệnh lao vẫn làm hàng triệu người dân đau khổ, thậm chí tử vong vì căn bệnh hoàn toàn có thể chữa được. Trong khi đó, chỉ với 3 năm, chúng ta đã khống chế được Covid-19. Sự đau đáu đó trở thành khát vọng chung của các nhà khoa học là làm thế nào chấm dứt bệnh lao.

Tôi có may mắn gặp được Giáo sư Guy Marks (đồng tác giả của giải thưởng), người Australia 10 năm trước và chúng tôi nhận ra không thể thụ động chờ người bệnh tìm đến bệnh viện. Chủ động tiếp cận bệnh nhân, tiếp cận người nhóm nguy cơ cao nhất là mũi nhọn chúng tôi triển khai. Chúng tôi quyết định tập trung nghiên cứu trên diện rộng, đánh mẻ lưới thật lớn xem trong 3-4 năm tình hình dịch tễ giảm bao nhiêu.

Cà Mau là địa phương chúng tôi chọn vì dân số tương đối biệt lập tham gia vào nghiên cứu ACT3 (phát hiện chủ động bệnh lao trong cộng đồng). 4 năm nghiên cứu cho kết quả phát hiện chủ động rộng khắp cộng đồng bằng công nghệ mới làm giảm tỷ lệ mắc lao nhanh hơn tới 44% so với cách triển khai thông thường. Nếu kết hợp hiệu ứng tác dụng phòng chống lao thường quy, con số này tăng lên 72%.

Nếu sau 4 năm áp dụng mà giảm được 72% ca mắc lao trong cộng đồng thì lo gì không chấm dứt bệnh lao. Đó là bằng chứng truyền cảm hứng tạo niềm tin cho những người quyết tâm chấm dứt bệnh lao trên toàn thế giới.

Trên cơ sở đó, chúng tôi đề xuất một chiến lược gọi là 2X gồm X-quang sàng lọc tìm ra người nghi lao và X-pert để khẳng định mắc lao cho phát hiện chủ động để có thể sàng lọc nhanh số lượng lớn người có nguy cơ mắc lao. Bằng chứng rõ rệt là tỷ lệ phát hiện tăng lên.

Mô hình này là tinh hoa được đúc kết, đã cho Việt Nam vị thế của một nước đi đầu, đã đề xuất cho Hội đồng Tư vấn Chiến lược của WHO nhằm phổ biến và nhân rộng mô hình trên phạm vi toàn cầu.

Một nhánh khác trong nghiên cứu, chúng tôi có cơ duyên làm việc với các chuyên gia tại Trường đại học California ở San Francisco (GS Payam Nahid, UCSF, đồng tác giả của giải thưởng). Chúng tôi nghiên cứu phác đồ mới cho điều trị lao với 2 mục tiêu là rút ngắn thời gian điều trị và an toàn để có tỷ lệ khỏi nhiều nhất. Vậy là sau 40 năm, chúng ta có phác đồ điều trị lao 4 tháng, đột phá về mặt điều trị, tác dụng phụ giảm rất nhiều.

Việc rút ngắn thời gian điều trị chỉ còn 2/3 so với phác đồ hiện tại đã làm tăng khả năng tuân thủ điều trị, giảm nguy cơ xuất hiện tác dụng phụ nghiêm trọng, nâng cao chất lượng điều trị cho người bệnh.

Việc áp dụng sáng tạo các phác đồ có thuốc mới được khuyến cáo của WHO tai Việt Nam cũng mang lại kết quả to lớn, kết quả điều trị cao hơn trung bình trên thế giới khoảng 15- 20%, tỷ lệ khỏi trung bình 75% trong khi thế giới là 56%. Cụm nghiên cứu này đã góp phần cứu sống hàng nghìn người bệnh lao đa kháng, tiền siêu kháng và siêu kháng thuốc, trước đây coi như vô phương cứu chữa.

Một nhánh nữa là nhóm nghiên cứu xác định gánh nặng dịch tễ bệnh lao trên toàn quốc và những khoảng trống cần can thiệp từ hệ thống y tế, từ cộng đồng người bệnh và từ hệ thống chính trị.

Hợp tác với các chuyên gia quốc tế, 2 nghiên cứu điều tra phạm vi toàn quốc đã được tiến hành cách nhau 10 năm, chúng ta biết được dịch tễ bệnh lao diễn biến như thế nào tại Việt Nam, từ đó xây dựng được các mô hình can thiệp và đưa ra được mục tiêu chấm dứt bệnh lao vừa có cơ sở khoa học vừa mang tính thực tiễn cao. Kết quả của các nghiên cứu đã tham mưu cho Chính phủ và Bộ Y tế ban hành những chính sách y tế hiệu quả, đồng bộ, bảo đảm cung cấp cho người bệnh một hệ thống chăm sóc sức khỏe phổi toàn diện từ tuyến trung ương đến địa phương, đồng thời hoạch định các chiến lược và Chương trình hành động quốc gia về chấm dứt bệnh lao.

Một điểm sáng của nghiên cứu là Việt Nam triển khai thành công ca ghép phổi đầu tiên người cho sống với kết quả rất thành công. Theo dõi và điều trị biến chứng thải ghép sau ghép phổi là một vấn đề rất khó khăn kể cả ở các nước có nền y học phát triển, tuy nhiên sau hơn 4 năm, sức khỏe của bệnh nhân đầu tiên được ghép phổi tại Việt Nam vẫn ổn định. Thành công từ cụm công trình nghiên cứu này đã đưa Việt Nam vào bản đồ ghép phổi của thế giới, đưa kỹ thuật chuyên ngành hô hấp nước ta lên tầm cao mới. Từ đó, kỹ thuật ghép phổi có thể được áp dụng thường quy tại nhiều bệnh viện hiện nay.

Điểm sáng nữa liên quan đến cúm A H5N1. Chẩn đoán sớm và điều trị các bệnh nhân mắc cúm A (H5N1) đã chứng tỏ năng lực y tế của Việt Nam ngang tầm khu vực và trên thế giới. Trong giai đoạn cao điểm bùng phát dịch H5N1 các năm 2004-2006, nhờ có các quy trình chẩn đoán, điều trị và dự phòng dịch bệnh toàn diện, Việt Nam đã khống chế được bệnh H5N1 thành công với tỷ lệ tử vong thấp là 39% so với thế giới là 61%.