Xin giới thiệu bài viết của Đại tá Trần Trọng Trung được trích trong cuốn Sách Điện Biên Phủ, hợp tuyển công trình khoa học của Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật.

Đề án của Tổng Quân ủy được hội nghị Bộ Chính trị thông qua. Tây Bắc được chọn làm hướng chính để mở chiến dịch tiến công trong Thu Đông. Hội nghị nhấn mạnh phương châm "tích cực, chủ động, cơ động, linh hoạt". Theo phương châm đó, ta sẽ không bị động chờ đợi mà phải tự mình xoay chuyển tình hình sao cho có lợi cho ta. Ta sẽ sẵn sàng đánh với một kẻ địch như thế này và cũng sẵn sàng đánh với một kẻ địch như thế khác. Kết luận hội nghị, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói: "... Hướng chính (Tây Bắc) hiện nay không thay đổi, nhưng trong hoạt động có thể thay đổi. Phép dùng binh là phải thiên biến vạn hóa..." .

Thế là chỉ trong bước đầu của cuộc đấu trí giữa ta và địch, đã xuất hiện sự khác biệt rõ rệt trong vấn đề "biết mình, biết người". Trong khi Bộ Thống soái Pháp gấp rút xây dựng lực lượng dự bị chiến lược mạnh và tập trung lực lượng ra chiến trường miền Bắc để giữ vững vùng châu thổ sông Hồng (vì họ đinh ninh rằng ta sẽ chọn đồng bằng Bắc Bộ làm hướng tiến công chiến lược chính trong Thu Đông tới), thì về phía ta, trên cơ sở phân tích tình hình khách quan về so sánh lực lượng và đặc điểm chiến trường, ta chủ trương "tạm thời tránh chỗ mạnh" (đồng bằng Bắc Bộ), tập trung lực lượng mở những chiến dịch tiến công trên chiến trường rừng núi, nơi quân ta có điều kiện thuận lợi hơn để tiêu diệt sinh lực địch và buộc chúng phải bị động phân tán lực lượng để đối phó, tạo điều kiện thuận lợi mới để tiêu diệt thêm từng bộ phận sinh lực quan trọng của chúng.

2. Sự bất lực của Bộ Thống soái Pháp trong những nước cờ đầu tiên (từ tháng 7 đến tháng 11/1953)

Hoạt động của địch trong thời gian này không những mang tính chất thăm dò mà còn nhằm hạn chế khả năng triển khai kế hoạch chiến lược của ta. Ta và địch đều nỗ lực chuẩn bị chiến lược, chạy đua trong việc tạo thế, tạo lực có lợi. Hai bên đều vừa triển khai kế hoạch chiến lược đã được xác định, vừa tiếp tục tìm hiểu để kết luận về ý đồ và khả năng cụ thể của đối phương.

Ngay từ bước đầu thực hiện kế hoạch chiến lược, Nava đứng trước những yêu cầu chiến lược rất lớn do chính kế hoạch đó đặt ra. Một là, phải tập trung lực lượng ở đồng bằng Bắc Bộ, vừa để xây dựng quả đấm chiến lược mạnh, vừa để sẵn sàng bảo vệ vùng đồng bằng đông người, nhiều của. Hai là, làm thế nào để ứng cứu kịp thời vùng Thượng Lào nếu chiến trường này bị uy hiếp. Ba là, tốt nhất làm sao phá được (ngay từ đầu) việc triển khai kế hoạch chiến lược của ta, không cho ta mở những cuộc tiến công lớn vào vùng châu thổ sông Hồng.

Để đáp ứng mấy yêu cầu chiến lược trên đây, Nava quyết ra tay trước. Những hoạt động mà viên Tổng Chỉ huy Pháp gọi là "món ăn đầu bữa" không chỉ nhằm tuyên truyền cho tư tưởng "chủ động tiến công" gây sức ép với Pari và Oasinhtơn để có thêm quân tăng viện và vũ khí viện trợ, mà còn nhằm theo dõi động tĩnh của ta.

Mở đầu là cuộc hành quân Con én (17-20/7/1953) của hai tiểu đoàn dù tập kích chớp nhoáng xuống Lạng Sơn, nơi mà Phòng Nhì cho rằng có kho vũ khí quan trọng của ta. Kết quả: "Hành động kỳ quặc này có tiếng vang về tinh thần hơn là thực tế... Việt Minh tỏ ra không hề lo ngại gì đối với cuộc hành binh đó...". Tiếp đến là cuộc hành binh Camácgơ (28/7- 4/8) của 30 tiểu đoàn các loại, được coi là "một trong những chiến dịch lớn nhất Đông Dương", nhằm bao vây và tiêu diệt Trung đoàn 95 của ta. Kết quả "vì vòng vây quá lỏng" nên Trung đoàn 95 vẫn tồn tại và sẵn sàng hoàn thành các nhiệm vụ chiến đấu khác...

Sau mấy lần xuất quân, không thấy động tĩnh của chủ lực ta, Bộ Thống soái Pháp đi đến kết luận có tính khẳng định: Việt Minh sẽ tập trung toàn bộ nỗ lực của họ đánh vào vùng châu thổ Bắc Kỳ bằng ba lực lượng: các trung đoàn tại chỗ, các đại đoàn từ trung du ép xuống và từ phía nam thọc lên. Phải mau chóng có biện pháp làm giảm nhẹ, tiến tới vô hiệu hóa sức ép đó của đối phương.

Để tăng thêm lực lượng bảo vệ đồng bằng, ngày 8/8/1953, Bộ Thống soái Pháp cho rút quân khỏi Nà Sản "con đê ngăn sóng" của Xalăng đã một thời "nổi tiếng" nay không còn tác dụng nữa vì phía Pháp cho rằng Tây Bắc không còn bị uy hiếp. Giành được bất ngờ trong việc rút khỏi Nà Sản bằng máy bay, Bộ Thống soái Pháp có thêm sáu tiểu đoàn bộ binh và một tiểu đoàn pháo bổ sung vào cái túi cơ động chiến lược ở đồng bằng.

Tiếp đến là cuộc càn quét quy mô lớn, vừa để "xóa những chấm đỏ", bảo đảm cho hậu phương của quân viễn chinh khỏi bị "ruỗng nát nghiêm trọng", vừa để bắt lính và đồng thời tạo điều kiện cho các binh đoàn cơ động dìu dắt và thử sức các tiểu đoàn khinh quân mới lọt lòng. Nhưng rồi, như chính người Pháp sau này (tướng Y. Gra) thú nhận, các cuộc càn quét chỉ thu được những kết quả ít ỏi… Việc thử nghiệm các tiểu đoàn khinh quân mở đầu bằng một thất bại nặng nề.

Cùng trong thời gian này, mặc dù đã phải tập trung chừng 40 tiểu đoàn cơ động ở vùng đồng bằng, nhưng phía Pháp vẫn chưa yên tâm. Các binh đoàn chủ lực của ta vẫn "im lặng đứng chân" trên cả hai hướng bắc và nam vùng châu thổ sông Hồng. Bộ Thống soái Pháp đi đến một quyết định mới: phải đánh chiếm một địa bàn cơ động có thể cùng một lúc đáp ứng mấy yêu cầu: 1. Thu hút bốn sư đoàn chủ lực đối phương (đang tập trung ở vùng trung du) để đỡ gánh nặng cho đồng bằng; 2. Bảo vệ được Thượng Lào, một yêu cầu có ý nghĩa chính trị quan trọng(!); 3. Yểm trợ được cho Lai Châu và vùng Tây Bắc nói chung.

Địa bàn nhạy cảm đầy sức hấp dẫn đó, suy cho cùng, chỉ có thể là Điện Biên Phủ, với mọi ưu thế về vị trí chiến lược quân sự, về chính trị và cả về kinh tế. Từ giữa tháng 9, cơ quan tham mưu Pháp bắt đầu chuẩn bị một kế hoạch hành quân mang tên Chuột biển chiếm đóng Điện Biên Phủ bằng ba lực lượng: từ Thượng Lào sang, từ Lai Châu về và từ trên không nhảy dù xuống cánh đồng Mường Thanh.

Đối với vùng phía nam đồng bằng, sự có mặt của các Sư đoàn 304 và 320 vẫn là một mối nguy cơ đối với hậu phương quân viễn chinh. Phải "chủ động" phá kế hoạch tiến công của hai sư đoàn này. Thế là thêm một cuộc hành binh được thực hiện, cuộc hành binh Hải Âu ngày 15/10-7/11 của 32 tiểu đoàn các loại tiến công ra hướng tây-nam Ninh Bình. Kết quả, như tờ Thế giới (27/10) nhận xét: "Cứ theo đà này thì quân tăng viện (từ Pháp sang) chỉ đủ bù vào số quân bị tổn thất".

Sau khi buộc phải cho Hải Âu lui quân, Bộ Thống soái Pháp vẫn chưa giải đáp được câu hỏi từ lâu đặt ra: Động tĩnh của đối phương thế nào? Các cuộc hành binh đầu tay của Nava chưa tìm ra đáp số. Họ không hề biết rằng mọi công tác chuẩn bị chiến trường của ta trên hướng Tây Bắc đã được triển khai từ mùa Hè và đang trong giai đoạn hoàn thành nhằm phục vụ cho chiến dịch giải phóng Lai Châu. Phòng Nhì Pháp không tìm ra một tin tức gì mới về các binh đoàn chủ lực của ta. Trong khi đó, "chúng ta vẫn bình thản tiếp tục kế hoạch đã định"1, bao gồm cả việc xuất quân của Sư đoàn 516 lên hướng Tây Bắc và việc phố biến kế hoạch tác chiến chiến lược Đông Xuân 1953-1954 tại cơ quan Tổng hành dinh ở Việt Bắc.

Giữa lúc đó, một sự kiện quan trọng đã xảy ra, đánh dấu một bước phát triển mới trong cuộc đấu trí giữa ta và địch. Phát hiện Đại đoàn 316 của ta tiến quân lên Tây Bắc, mặc dù chưa chuẩn bị kịp kế hoạch phối hợp với Lai Châu và Thượng Lào, Bộ Thống soái Pháp vội vã thực hiện cuộc hành binh Chuột biển đơn thuần bằng quân dù ném xuống Điện Biên Phủ (20-22/11/1953). Khối cơ động chiến lược (chưa xây dựng xong) đã bắt đầu bị phân tán. Nava không hề nghĩ rằng việc ném sáu tiểu đoàn xuống lòng chảo Mường Thanh là sự kiện mở đầu thảm hoạ cho cuộc đời binh nghiệp của chính ông ta và cũng là bắt đầu một chương bi thảm nhất trong lịch sử xâm lược của quân viễn chinh Pháp.

Trong hội nghị phổ biến và thảo luận kế hoạch tác chiến Đông Xuân ngày 19-23/11/1953 vấn đề cấp bách đặt ra với ta là tìm hiểu ý đồ chiến lược mới của địch khi chúng chiếm đóng Điện Biên Phủ. Nhiều giả thuyết được đề ra thảo luận tại hội nghị: 1. Địch sẽ giữ cả Lai Châu và Điện Biên Phủ, một nơi chính, một nơi phụ. Điện Biên Phủ có thể là nơi chính; 2. Nếu bị uy hiếp, chúng có thể rút Lai Châu, co về giữ Điện Biên Phủ; 3. Nếu bị uy hiếp mạnh hơn, chúng có thể tăng viện, tổ chức Điện Biên Phủ thành tập đoàn cứ điểm; 4. Chúng cũng có thể rút bỏ cả Lai Châu và Điện Biên Phủ.

4. Hai bên dốc sức tập trung mọi yếu tố cần thiết để đánh bại đối phương trên chiến trường trọng điểm Điện Biên Phủ (từ tháng 1 đến 12/3/1954)

Càng củng cố Điện Biên Phủ thành tập đoàn cứ điểm mạnh, Bộ Thống soái Pháp và các tướng lĩnh, chính khách Pháp-Mỹ càng tin rằng quân ta nhất định sẽ thất bại nếu "liều lĩnh" mở cuộc tiến công. Họ tin rằng ta không thể khắc phục nổi những khó khăn về mặt tiếp tế và trang bị. Họ tin vào sức mạnh và hiệu quả của hình thức phòng ngự bằng tập đoàn cứ điểm nên quyết tâm xây dựng lòng chảo Mường Thanh thành một căn cứ không quân-lục quân để đọ sức với ta. Mọi yếu tố để giành thắng lợi đã được chuẩn bị ngày càng chu đáo: tăng cường binh lực và phương tiện "bằng mọi giá"; xin thêm không quân để yểm trợ chiến đấu và để tăng cường đánh phá, ngăn chặn tuyến hậu cần của ta, đưa thêm quân dù ra Bắc để sẵn sàng tăng viện cho Điện Biên Phủ.

Khách quan mà xét, Điện Biên Phủ là một tập đoàn cứ điểm mạnh, mạnh hơn nhiều so với Nà Sản trước đây. Không những binh lực, hỏa lực mạnh hơn gấp bội mà tổ chức phòng ngự cũng hiện đại hơn. Sai lầm của địch là đã nhấn mạnh một chiều những chỗ mạnh của tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ mà không thấy hết chỗ yếu của nó. Từ đó, họ đi đến kết luận: Nếu quân đội ta không đánh được các tập đoàn cứ điểm Hòa Bình (1951) và Nà Sản (1952) thì đương nhiên là không đánh được Điện Biên Phủ. Cách đánh giá cứng đờ máy móc đó là một nguyên nhân dẫn đến thất bại của họ sau này.

Về phía ta, quá trình cân nhắc để hạ quyết tâm tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ là quá trình phân tích khách quan, khoa học tình hình ta và địch, yêu cầu khách quan của cuộc kháng chiến và khả năng chủ quan của quân và dân ta.

Quân đội ta cần phải tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ mới mở ra con đường phát triển của bộ đội, thúc đẩy cuộc kháng chiến tiến lên, làm thất bại kế hoạch Nava và tạo được hậu thuẫn chắc chắn cho cuộc đấu tranh ngoại giao của ta ở Hội nghị Geneva. Quyết tâm tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ là một quyết tâm chiến lược quan trọng, nhằm đáp ứng những yêu cầu chiến lược bức thiết trong giai đoạn cuối của cuộc kháng chiến.

Quân đội ta có thể tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ vì quân địch tuy mạnh nhưng chúng bị cô lập trên chiến trường rừng núi, rất xa các căn cứ ở đồng bằng; lực lượng của chúng bố trí tương đối phân tán; vì bộ đội ta đã có những tiến bộ mới về chiến thuật, kỹ thuật, chiến đấu theo một phương châm tác chiến đúng đắn, với binh lực đã được tập trung ưu thế. Mặc dù ta còn những khó khăn về chiến thuật, về bảo đảm hậu cần, song những khó khăn đó đều có thể khắc phục được.

Mặc dù đợt một của chiến cuộc Đông Xuân đã lật ngược thế cờ, lực lượng cơ động của địch đã bị phân tán cao độ trái hẳn với dự kiến của Nava, ta có những điều kiện thuận lợi để giành thắng lợi trong cuộc đọ sức sắp tới, nhưng sau khi đã hạ quyết tâm, một vấn đề quan trọng đặt ra là làm thế nào để bảo đảm đánh chắc thắng, Tổng Quân ủy đã đặc biệt coi trọng việc xác định phương châm chiến dịch, chọn cách đánh thích hợp để tiêu diệt tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ.

Từ đầu tháng 12/1953, khi quân ta mới bao vây Điện Biên Phủ, lực lượng của địch chưa được tăng cường, bố trí của chúng còn tương đối sơ hở, trận địa phòng ngự chưa được củng cố. Bởi vậy ta chủ trương "đánh nhanh, giải quyết nhanh", nhằm tranh thủ thời gian, lợi dụng những điều kiện sơ hở của một kẻ địch mới lâm thời chiếm lĩnh trận địa để tiêu diệt gọn toàn bộ quân địch ở Điện Biên Phủ trong một trận khi quân ta còn đang sung sức. Điều lợi của cách đánh này là ở chỗ cuộc chiến đấu không kéo dài, hạn chế được sự tiêu hao, mệt mỏi và hạn chế được những trở ngại lớn về tiếp tế lương thực, đạn dược. Tuy nhiên, đánh nhanh, giải quyết nhanh cũng đặt quân đội ta trước một thực tế là: mặc dù đã được chuẩn bị về tư tưởng và chiến thuật đánh tập đoàn cứ điểm, nhưng bộ đội chưa có kinh nghiệm thực tế, lần đầu tiên đánh tập đoàn cứ điểm lại gặp một tập đoàn cứ điểm mạnh.

Sau hơn một tháng vừa tiếp tục theo dõi tình hình địch, vừa chuẩn bị theo phương châm "đánh nhanh, giải quyết nhanh", đến cuối tháng 1/1954, ta nhận thấy tình hình địch đã có nhiều thay đổi: Lực lượng của chúng đã được tăng cường, trận địa phòng ngự đã được xây dựng kiên cố, hệ thống phòng ngự đã được tổ chức khá vững chắc. Địch không còn ở vào tình trạng lâm thời chiếm lĩnh trận địa nữa. Nếu "đánh nhanh, giải quyết nhanh" thì không chắc chắn bảo đảm thắng lợi, khi trên một số mặt, công tác chuẩn bị của ta cũng chưa thật đầy đủ.

Trải qua suy nghĩ cân nhắc thận trọng mọi mặt, với quyết tâm và tinh thần trách nhiệm rất cao, Bộ Chỉ huy chiến dịch đã kiên quyết thay đổi phương châm thành "đánh chắc, tiến chắc" và chỉ đạo khẩn trương, chuẩn bị bổ sung đầy đủ về mọi mặt, nhất là nghiên cứu cách đánh cụ thể bảo đảm chắc thắng.

Theo phương châm này, ta sẽ tập trung binh lực, hỏa lực đánh từng bước, giành thắng lợi trong từng trận, vừa đánh vừa rút kinh nghiệm; ta sẽ hoàn toàn chủ động chọn thời gian và mục tiêu tiến công, vừa đánh vừa củng cố lực lượng; ta sẽ có thêm điều kiện khoét sâu khó khăn và nhược điểm của địch về mặt tiếp tế vận tải, dồn địch vào thế không thể kéo dài cuộc chiến đấu. Tuy nhiên, theo phương châm này, ta phải có những biện pháp kiên quyết và tích cực, nhằm khắc phục rất nhiều khó khăn do chiến dịch kéo dài đặt ra: bộ đội tiêu hao mệt mỏi; vấn đề cung cấp vốn đã khó khăn nay càng trở nên khó khăn hơn; thời tiết không thuận lợi, mùa mưa sắp đến... Trong tất cả những khó khăn trên, nổi lên là khó khăn về vận tải tiếp tế, nhằm đáp ứng yêu cầu vật chất tăng gấp nhiều lần so với dự kiến ban đầu.

Với kinh nghiệm phát huy cả ba nguồn cung cấp (chi viện của hậu phương, động viên tại chỗ và lấy của địch đánh địch), ta đã từng bước vượt qua những khó khăn rất lớn về hậu cần, những khó khăn mà Bộ Thống soái Pháp tin rằng ta không thể nào khắc phục nổi.