Khi những khó khăn ban đầu dần qua đi, Nông trường Mường Ảng bước vào một giai đoạn phát triển mới. Từ năm 1960, cây mắc ten được đưa vào trồng đại trà, được mệnh danh là “quả đấm thép” trong chuyển dịch cơ cấu cây trồng, xóa đói, giảm nghèo khi ấy. Dầu mắc ten được xuất sang các nước Đông Âu, trở thành điểm sáng thu hút hàng trăm hộ gia đình từ các tỉnh phía bắc vượt cổng trời Pha Đin về thung lũng dưới chân đèo lập nghiệp.

Tuy nhiên, càng về sau, mắc ten càng đánh mất đi vị thế. Mường Ảng lại rơi vào cảnh khó khăn và chỉ thực sự “đổi đời” khi cây cà-phê xuất hiện. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Nhân Dân, đồng chí Trần Quốc Cường, Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Điện Biên từng hồ hởi nhắc tới cây cà-phê ở Mường Ảng như một minh chứng rõ nét cho công lao “vỡ đất, vỡ cát” của những cựu chiến binh Điện Biên năm nào.

Một chiều cuối tháng 4, chúng tôi ngược đèo tới Mường Ảng để gặp ông Nguyễn Công Nuôi, nguyên chiến sĩ Trung đoàn 98, Đại đoàn 316. Ông quê ở Nghệ An, tham gia “56 ngày đêm khoét núi ngủ hầm” trong chiến dịch Điện Biên Phủ, dẫn giải hàng binh Pháp về Tuyên Quang sau đó lại được lệnh quay lên Điện Biên mở đường, xây dựng nông trường Điện Biên và Nông trường Mường Ảng. Ông nguyên là Phó Giám đốc nông trường rồi  Bí thư Đảng ủy thị trấn.

Dẫn chúng tôi ra thăm khu đồn điền xanh mướt mắt, ông Nuôi kể: 4 tháng sau khi chiến dịch Điện Biên Phủ kết thúc, ông được vinh dự đứng trong hàng ngũ của Đảng. 4 năm sau, theo lời kêu gọi của Bác Hồ và Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Đại đoàn 316 quyết định “lấy Tây Bắc làm quê hương”. Ông Nuôi xung phong vào xây dựng phân trường Mường Ảng, cùng người dân rà phá bom mìn, phát hoang, mở rộng nông trường, phát triển kinh tế.

"Kinh tế bao cấp, cơm không đủ ăn, phải độn ngô, độn sắn, thực phẩm hạn chế. Quần áo không đủ để mặc. Các trường học không có, chúng tôi phải đưa con ra ngoài Tuần Giáo để học," ông Nuôi bồi hồi nhớ lại.

Sau giai đoạn phát triển “nóng” của cây mắc ten, phân trường Mường Ảng quyết định đẩy mạnh trồng cà-phê và mắc ca. Chính trong giai đoạn này, ông Nuôi là những một trong những người đầu tiên gieo những cây giống đầu tiên. Chẳng phụ lòng người, cây cà-phê hợp đất, hợp nước cứ lớn phổng phao, rồi ra hoa, kết trái. Vụ mùa đầu, ngửi mùi hạt thơm ngát, những người lính nông binh dưới chân đèo Tằng Quái ứa nước mắt. Thành quả của những tháng ngày vất vả đây rồi.

Cây di sản làm giàu

Thế nhưng, ngay cả những người như ông Nuôi, ông Điều cũng chẳng thể hình dung nổi, vài chục năm sau, cà-phê sẽ trở thành sản phẩm định danh và làm giàu cho người Mường Ảng.

Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch Hội đồng nhân dân huyện Mường Ảng Nguyễn Tiến Đạt cho biết, cà phê Arabica Mường Ảng được trồng ở độ cao từ 700 - 1.700m so với mực nước biển, có hương vị thơm đậm đà của núi rừng Tây Bắc, có độ chua và hàm lượng cafein hoàn hảo; 100% là cà phê nguyên chất không pha trộn, không phẩm màu, không chất bảo quản, không phụ gia, không hương liệu hóa chất. Chất lượng cà-phê Arabica huyện Mường Ảng đã được các chuyên gia đánh giá cao có hương vị đặc trưng riêng không vùng nào có được.

Đặc biệt, sau giai đoạn phát triển “nóng và thiếu định hướng”, nhờ sự vào cuộc của các cấp chính quyền địa phương, cà-phê được hoạch định theo hướng chiến lược. Các lớp tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc được tổ chức để bảo đảm chất lượng cũng như năng suất. Với nhà đầu tư, doanh nghiệp chuyên về sản xuất, chế biến cà-phê, huyện thường xuyên gặp gỡ, thông tin chính sách hỗ trợ, cam kết tạo thuận lợi tối đa về thủ tục, chính sách để họ yên tâm đầu tư lâu dài.

Sản lượng cà-phê năm 2023 của huyện đạt hơn 40 nghìn tấn quả tươi, tổng doanh thu ước tính trên 500 tỷ đồng. Mùa thu hoạch tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn người lao động với thu nhập từ 7,5 triệu đồng đến 9 triệu đồng/người/tháng. Từ đó, cà phê Arabica Mường Ảng được gọi là cây “xóa đói, giảm nghèo” cho người dân nông thôn miền núi.

Đến nay, diện tích canh tác cà phê tại Mường Ảng đạt khoảng 3.000ha, tập trung chủ yếu tại thị trấn Mường Ảng và 3 xã: Ẳng Nưa, Ẳng Cang, Ẳng Tở thuộc thung lũng huyện Mường Ảng, sản lượng trung bình quả tươi đạt 15 tấn/ha. Với mỗi ha cà phê, mỗi năm tạo công ăn việc làm rất lớn cho nhân dân trong và ngoài huyện, với mức thu nhập trung bình 40-60 triệu đồng từ công hái quả, bón phân, tỉa cảnh tạo tán…

Anh Nguyễn Ngọc Tứ, người trồng cà phê ở xã Ẳng Cang cho biết, từ 2ha đất nương chuyển đổi sang trồng cà phê ban đầu, sau nhiều năm thuê, mua đất nương của người dân để mở rộng thêm diện tích, đến nay gia đình anh đã có trên 20ha cây cà phê cho thu hoạch, thu nhập năm 2021 lên đến hàng trăm triệu đồng.

Những ngày tháng 5 lịch sử, nhìn những rãy cà-phê mướt xanh, ông Nuôi khẽ mỉm cười.  Ông bảo, có lẽ yếu tố làm thay đổi Mường Ảng chính là Đảng, là Bác Hồ, là sự dẫn dắt, lãnh đạo của Trung ương, địa phương và sự đồng thuận của nhân dân.

 “Sống đến tuổi này, được tận mắt thấy quê mình phát triển, tôi thật hạnh phúc và cũng rất tự hào khi mình cũng đã đóng góp một phần nhỏ bé vào sự phát triển ấy”, ông Nuôi xúc động nói.