TỪ "ĐÁNH NHANH, THẮNG NHANH" SANG "ĐÁNH CHẮC, TIẾN CHẮC"

VÀ BẢN LĨNH CỦA NGƯỜI CẦM QUÂN

Chiến dịch Điện Biên Phủ - Chiến dịch quyết chiến chiến lược, chiến dịch cuối cùng trong cuộc kháng chiến chống Pháp.
Quân ta bước vào chiến dịch Điện Biên Phủ sau khi đã tạo được cục diện chiến lược thuận lợi, làm tiền đề thắng lợi cho một chiến dịch quyết chiến chiến lược lớn nhất và quan trọng nhất trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Sau khi đánh bại mấy “đòn đánh trước” của Nava (Lạng Sơn - Trị Thiên - tây nam Ninh Bình), quân ta liên tiếp giành được những thắng lợi quan trọng về chiến lược ngay từ đầu.

Bằng chiến dịch tiến công quy mô nhỏ gối đầu, song song và kế tiếp trên nhiều hướng từ Bắc đến Trung và Nam Đông Dương (Lai Châu - Trung - Hạ Lào - Đông Bắc Campuchia, bắc Tây Nguyên, Thượng Lào lần 2) quân ta đã tiêu diệt hàng vạn tên địch, giải phóng nhiều địa bàn chiến lược quan trọng (chủ yếu trên chiến trường rừng núi), đặc biệt đã buộc Nava phải phân tán chừng 70 tiểu đoàn các loại lên các vùng rừng núi Tây Bắc, Lào, bắc Tây Nguyên làm cho khối quân cơ động của địch ở đồng bằng Bắc Bộ đã bị điều đi ứng cứu quá nửa. Riêng trên chiến trường Tây Bắc, gần 1/3 lực lượng cơ động của địch bị giam chân trong một tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ hoàn toàn cô lập, xa căn cứ hậu phương ở đồng bằng. Trong vùng sau lưng địch, nhất là ở đồng bằng Bắc Bộ, phong trào chiến tranh du kích của ta phát triển cao, buộc địch luôn phải tung lực lượng đi đối phó khắp nơi, nhất là bảo vệ đường số 5 - con đường chiến lược Hà Nội - Hải Phòng, khiến cho khoảng 20 tiểu đoàn cơ động chiến lược còn lại "không còn là lực lượng cơ động nữa".

Ngày 14 - 1 - 1954, Bộ chỉ huy phổ biến kế hoạch tác chiến chiến dịch tại Hội nghị cán bộ chiến dịch. Qua thảo luận, Hội nghị thống nhất nhận định rằng địch lúc này mới chiếm đóng, binh lực chưa nhiều, bố trí của chúng còn tương đối sơ hở, nhất là hướng tây, trận địa phòng ngự chưa được củng cố. Ta chủ trương tranh thủ thời gian, lợi dụng những điều kiện sơ hở của một kẻ địch mới lâm thời chiếm lĩnh, thực hiện phương châm "Đánh nhanh giải quyết nhanh". Để thực hiện cách đánh này, ta tập trung ưu thế binh lực, hỏa lực, chia làm nhiều hướng, nhằm chỗ sơ hở nhất và quan trọng nhất, đánh thẳng vào trung tâm địch, chia cắt tập đoàn cứ điểm, tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, sau đó tiếp tục giải quyết những bộ phận còn lại, hoàn thành nhiệm vụ chiến dịch: tiêu diệt toàn bộ tập đoàn cứ điểm. Phân tích cách đánh này, Hội nghị nhận thấy "Đánh nhanh giải quyết nhanh" có nhiều điều lợi, vì bộ đội đang sung sức, cuộc chiến đấu không kéo dài nên ít ngại tiêu hao mệt mỏi, việc bảo đảm hậu cần không gặp trở ngại lớn.

Tuy đã thống nhất quyết tâm thực hiện phương châm “Đánh nhanh giải quyết nhanh” nhưng khi đánh giá trình độ bộ đội. Hội nghị cho rằng mặc dù ta đã được chuẩn bị về tư tưởng và chiến thuật để đánh tập đoàn cứ điểm, nhưng ta chưa có kinh nghiệm thực tế. Đây là lần đầu tiên đánh tập đoàn cứ điểm, lại là một tập đoàn cứ điểm mạnh. Do đó, trong quá trình chuẩn bị theo phương châm “Đánh nhanh giải quyết nhanh”, vẫn phải tiếp tục theo dõi tình hình địch và kiểm tra lại khả năng của ta.

Sau Hội nghị, hằng ngày đồng chí Chỉ huy trưởng chỉ đạo cơ quan tham mưu chiến dịch theo dõi những thay đổi về bố phòng của địch và tình hình chuẩn bị của bộ đội, nhất là việc kéo pháo vào trận địa.

Về địch, trải qua 10 ngày, ta thấy địch tiếp tục tăng cường binh lực, xây dựng và củng cố hệ thống trận địa phòng ngự ngày càng vững chắc. Điểm cao Độc Lập ở phía bắc tập đoàn cứ điểm lúc đầu chỉ là một vị trí tiền tiêu, dần dần trở thành một cứ điểm mạnh do một tiểu đoàn Âu - Phi chiếm giữ. Điểm cao Him Lam ở phía đông bắc (án ngữ đường Tuần Giáo — Điện Biên Phủ) được tăng cường vào bậc nhất của tập đoàn cứ điểm, ở phía nam, Hồng Cúm lúc đầu chỉ là một cứ điểm, đã phát triển thành một cụm cứ điểm, có sân bay và trận địa pháo, có khả năng chi viện hoả lực cho phân khu Mường Thanh.

Về phía ta, mặc dù thời gian mở màn chiến dịch đã phải lùi 5 ngày (từ 20 lùi đến 25-1), thời gian kéo pháo đã tăng gấp hơn 3 lần dự kiến ban đầu, nhưng đến ngày 25 pháo vẫn chưa vào trận địa đủ theo kế hoạch, về cách đánh của cả bộ binh và pháo binh đều còn nhiều vấn đề khiến cán bộ trung đoàn, đại đoàn chưa thật yên tâm: đánh liên tục ngày đêm trên cánh đồng bằng phẳng với trang bị như hiện nay, biện pháp hạn chế hoả lực phi pháo và cơ giới của địch như thế nào cho có hiệu quả? Quân ta chưa có nhiều kinh nghiệm hiệp đồng “bộ - pháo” trong đánh cụm cứ điểm, nhất là chi viện của pháo binh trong chiến đấu tung thâm và đánh địch phản kích, vấn đề tiếp tế cho bộ đội (nhất là cho Đại đoàn 312 quá xa trên hướng bắc) bảo đảm như thế nào v.v..

Càng gần ngày mở màn chiến dịch (25-1), phân tích tình hình thay đổi của địch và khả năng chuẩn bị còn hạn chế của bộ đội ta, đồng chí Chỉ huy trưởng và cả đồng chí Tham mưu trưởng chiến dịch cùng thấy cách “Đánh nhanh giải quyết nhanh” chưa có đầy đủ yếu tố giành thắng lợi, mà “Đánh chắc thắng chắc” lại là một nguyên tắc tác chiến cơ bản của quân đội ta và đó cũng là điều được Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh khi giao nhiệm vụ cho đồng chí Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp lên đường trực tiếp lãnh đạo, chỉ huy chiến dịch Điện Biên Phủ.

16 giờ ngày 25 - 1, theo kế hoạch, là thời điểm nổ súng mở màn chiến dịch. Bộ đội trên các hướng đã ở tư thế sẵn sàng chiến đấu. Trong cuộc hội ý Đảng uỷ Mặt trận, đồng chí Bí thư Đảng ủy kiêm Chỉ huy trưởng Võ Nguyên Giáp điểm lại tình hình mọi mặt và nêu ý kiến khẳng định: Để đảm bảo toàn thắng cho chiến dịch, phải tạm ngừng nổ súng, kéo pháo ra, chuẩn bị thêm, để đánh theo phương châm tác chiến mới: Đánh chắc, tiến chắc. Sau khi thảo luận, phân tích, ý kiến trên được sự nhất trí của tập thể Đảng ủy.

Vào thời điểm đặc biệt đó của một chiến dịch lớn, khi mà bộ đội trên toàn Mặt trận đang đợi lệnh nổ súng, quyết định trên là một việc làm quả đoán, táo bạo của người cầm quân, thể hiện trách nhiệm rất cao trước thắng lợi của chiến dịch và xương máu của chiến sĩ.

Ngày 7 - 2, Hội nghị cán bộ chiến dịch được triệu tập để quán triệt quyết tâm của Đảng ủy Mặt trận “Tích cực hoàn thành công tác chuẩn bị, tiêu diệt toàn bộ quân địch ở Điện Biên Phủ”. Trong báo cáo đọc trước Hội nghị, đồng chí Chỉ huy trưởng dự kiến: Đánh theo phương châm mới “Đánh chắc, tiến chắc” chúng ta sẽ gặp nhiều khó khăn. Địch có thể tăng cường lực lượng. Bộ đội ta có thể tiêu hao, mệt mỏi. Việc cung cấp tiếp tế có thể thiếu thốn... Những khó khăn nói trên cần phải được khắc phục bằng mọi biện pháp tích cực nhất, với quyết tâm cao nhất để giành toàn thắng cho chiến dịch. Song, đánh theo phương châm mới, chúng ta có nhiều điều lợi. “Đánh chắc, tiến chắc”, chúng ta sẽ chủ động: muốn đánh mục tiêu nào, lúc nào, thì đánh; muốn đánh thì đánh, muốn nghỉ thì nghỉ; muốn giữ nơi nào và có thể giữ được thì giữ, không thì không giữ. Cách đánh đó phù hợp với nguyên tắc chỉ đạo tác chiến và phù hợp với trình độ bộ đội ta. Cách đánh đó cho phép ta tập trung ưu thế tuyệt đối binh lực, hoả lực vào từng trận đánh, bảo đảm chắc thắng cho từng cuộc chiến đấu. Với cách đánh đó, ta có thể hạn chế đến mức thấp nhất chỗ mạnh của địch là quân số đông, hoả lực mạnh, công sự vững chắc, đồng thời khoét sâu chỗ yếu lớn nhất của chúng là ở vào thế bị bao vây cô lập và gặp nhiều khó khăn về tiếp tế, tăng viện.

Hội nghị thảo luận những biện pháp hoàn thành những công tác chuẩn bị chủ yếu, nhằm bảo đảm thắng lợi như tổ chức đường cơ động cho pháo; tổ chức trận địa pháo thật kiên cố; chuẩn bị bộ đội về sức khoẻ, quân số chiến đấu, chiến thuật kỹ thuật (nhất là xây dựng trận địa và hợp đồng “bộ — pháo’), động viên chính trị, giữ vững quyết tâm; chuẩn bị cung cấp về mọi mặt: đường vận chuyển, dân công, đạn dược, nhất là lương thực, (tăng gấp 3 lần so với dự kiến trước đây); theo dõi tình hình địch, nắm vững mọi thay đổi thế bố trí binh lực, hoả lực và củng cố công sự của chúng, nhất là trong tung thâm...

Từ ngày tạm ngừng tiến công đến khi mở màn chiến dịch, ta phải trải qua gần 50 ngày nữa mới hoàn thành về cơ bản công tác chuẩn bị nói trên. Trong quá trình đó, cuộc họp 3 ngày từ 20 đến 22 tháng 2 đã có vị trí rất quan trọng, nhất là về giải quyết nhận thức, tư tưởng của cán bộ đối với phương châm tác chiến mới. Theo nhận xét của đồng chí Chỉ huy trưởng chiến dịch thì, qua thảo luận ở Hội nghị, “Cán bộ đã nhận thức được một số vấn đề về chiến thuật, nhưng nhìn chung còn có lo ngại. Điều đó chứng tỏ các đồng chí tuy tin tưởng vào phương châm “Đánh chắc tiến chắc” nhưng tin tưởng chưa đầy đủ...”. Hội nghị đã tập trung vào việc quán triệt sâu sắc hơn nữa phương châm tác chiến mới và giải đáp những tồn tại trong tư tưởng cán bộ về khả năng tăng cường binh lực của địch đến mức nào và các biện pháp khắc phục tiêu hao mệt mỏi của bộ đội khi chiến dịch kéo dài. Cách đánh cụ thể cũng được thảo luận, tranh luận, nhằm làm cho cán bộ quán triệt chủ trương và biện pháp bao vây, khống chế sân bay, triệt tiếp tế, tăng viện bằng đường không của địch, tiêu diệt gọn quân địch trong từng trận đi đôi với liên tục tiêu hao rộng rãi sinh lực địch trên toàn mặt trận...

Kể từ ngày chiếm đóng Điện Biên Phủ đến ngày ta mở màn chiến dịch, địch đã có trên 100 ngày xây dựng và củng cố tập đoàn cứ điểm. Binh lực của chúng đã tập trung tới 11.800 tên^[1] gồm 12 tiểu đoàn và 7 đại đội bộ binh, 3 tiểu đoàn pháo, 1 tiểu đoàn công binh, 1 đại đội xe tăng, 1 đại đội xe vận tải, 1 phi đội máy bay. Tập đoàn, cứ điểm được tổ chức thành 3 phân khu, gồm 49 cứ điểm khoanh thành 8 cụm cứ điểm (trung tâm đề kháng). Mỗi cứ điểm và cụm cứ điểm đều có khả năng độc lập chiến đấu. Quan trọng nhất là phân khu Trung tâm, với 7 cụm cứ điểm. Lực lượng địch ở đây có 5 tiểu đoàn chiếm đóng và 2 tiểu đoàn dù cơ động, có trận địa pháo, sân bay chính, căn cứ hậu cần và sở chỉ huy tập đoàn cứ điểm. Phân khu Bắc có 2 trung tâm đề kháng: Gabrielle (đồi Độc Lập) ở phía bắc, trấn giữ đường Lai Châu - Điện Biên và Béatrice (Him Lam) ở đông bắc, trấn giữ đường Tuần Giáo - Điện Biên. Hai trung tâm đề kháng này cùng với Anne Marie (Bản Kéo) ở phía tây bắc hợp thành ba vị trí vành ngoài, bảo vệ phân khu Trung tâm từ tây bắc sang đông bắc ². Phân khu Nam (Idaben - Hồng Cúm) do 1 tiểu đoàn Âu - Phi chiếm giữ cùng với 1 tiểu đoàn lê dương dự bị, có sân bay phụ và trận địa pháo, có thể bắn yểm trợ cho phân khu Trung tâm.

Quá trình nghiên cứu thế bố trí của địch và xây dựng kế hoạch tác chiến, Bộ chỉ huy và cơ quan tham mưu chiến dịch đặc biệt chú ý cụm điểm cao phía đông phân khu Trung tâm. Địch dựa vào hệ thống điểm cao này, tổ chức thành 2 trung tâm đề kháng lợi hại (Đôminích và Êlian). Đây là khu vực mạnh nhất và quan trọng nhất của phân khu Trung tâm và của cả tập đoàn cứ điểm.

Về phía ta, trải qua gần 50 ngày chuẩn bị thêm theo phương châm “Đánh chắc, tiến chắc”, vào cuối thượng tuần tháng 3, bộ đội trên chiến trường Điện Biên Phủ đã sẵn sàng nổ súng mở màn chiến dịch.

Đây là lần đầu tiên hầu hết các đơn vị chủ lực của Bộ được huy động vào một chiến dịch lớn nhất trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Đó là các Đại đoàn 308, Đại đoàn 312, Đại đoàn 316 (gồm 2 trung đoàn 98 và 174); trung đoàn 57 (Đại đoàn 304). Cũng là lần đầu tiên các đơn vị hỏa lực mạnh của ta ra trận, gồm trung đoàn 45 lựu pháo, trung đoàn 675 sơn pháo, trung đoàn 367 cao xạ pháo.

Theo kế hoạch tác chiến, ta dự kiến chiến dịch diễn biến thành 2 đợt:

Đợt 1: Tập trung lực lượng, tiến công tiêu diệt các trung tâm đề kháng Him Lam, Độc Lập và Bản Kéo, phá vỡ thế trận phòng ngự từ tây bắc sang đông bắc tập đoàn cứ điểm, đánh chiếm các vị trí vành ngoài, cửa ngõ của tập đoàn cứ điểm mở đường tiến xuống cánh đồng Mường Thanh, tạo điều kiện siết chặt trận địa bao vây và tiến công.

Đợt 2: Mở các chiến dịch tiến công tiêu diệt hai cụm cứ điểm trên dãy điểm cao phía đông; hướng bắc, tiến chiếm sân bay, siết chặt vòng vây quanh tập đoàn cứ điểm, thu hẹp không phận, hạn chế tăng viện và tiếp tế của địch, tạo thế trận và thời cơ chuyển sang tổng công kích, tiêu diệt toàn bộ quân địch.

Chiều ngày 13 tháng 3, chiến dịch bắt đầu.

Trong 2 đêm 13 và 14, quân ta tiêu diệt 2 trung tâm đề kháng Độc Lập và Him Lam do 2 tiểu đoàn Âu - Phi chiếm giữ, đánh lui 2 cuộc phản kích của bộ binh và xe tăng địch từ phân khu Trung tâm ra hòng chiếm lại 2 cụm cứ điểm đã mất.

Thắng lợi giòn giã của 2 trận đầu đã động viên khí thế và củng cố lòng tin của bộ đội vào phương châm “Đánh chắc, tiến chắc”, và lối đánh “bóc vỏ”, đồng thời là 2 đòn mạnh đầu tiên về quân sự, tinh thần và tâm lý đối với hàng vạn quân địch trong tập đoàn cứ điểm. Với 2 trung tâm đề kháng bị san phẳng, cùng với cái chết của cả 2 ban chỉ huy 2 cứ điểm Độc Lập và Him Lam, tiếp đến là việc tự sát của viên trung tá chỉ huy pháo binh tập đoàn cứ điểm và cuộc rút chạy của tiểu đoàn ngụy Thái khỏi cụm cứ điểm Bản Kéo (đang bị trung đoàn 36 bao vây và chuẩn bị tiến công) đã tạo nên thế mới của chiến dịch có lợi cho ta.

Qua đợt 1, quân ta đã rút được những kinh nghiệm bước đầu về đánh cụm cứ điểm trong tập đoàn cứ điểm, thấy được khả năng của quân ta, tiêu diệt cụm cứ điểm kiên cố cùng những thiếu sót trong hợp đồng “bộ - pháo”, nhất là chế áp pháo binh địch và những thiếu sót về tổ chức vị trí xuất phát xung phong.

Song với thắng lợi giòn giã của đợt 1, quân ta đã tạo ra, một tình huống chiến dịch rất thuận lợi để áp sát khu Trung tâm, tạo điều kiện cho chiến dịch phát triển. Ba trung tâm đề kháng vòng ngoài bị tiêu diệt, cánh cửa phía bắc tập đoàn cứ điểm được mở toang. Từ các điểm mới giành được, quân ta đã tạo được thế đứng để tiến xuống cánh đồng Mường Thanh. Đây là thắng lợi ban đầu rất quan trọng, không chỉ về quân sự mà cả về tinh thần, tâm lý.

Đánh giá tình hình sau đợt 1, Bộ chỉ huy chiến dịch nhận định: Chúng ta đã thu được những thắng lợi lớn, quân địch đã bị thất bại nặng. Nhưng hiện nay lực lượng của chúng còn mạnh và chúng còn ra sức đối phó. Những biện pháp đối phó đầu tiên của địch diễn ra ngay trong đợt 1: ngày 14 và 16, địch tăng viện tiểu đoàn dù ngụy 5 (5è BPVN), bố trí giữa đồi D và C1, tiểu đoàn dù thuộc địa 6 (6è BCP), bố trí giữa 2 cụm cứ điểm C1 và C2 làm cho hệ thống phòng thủ trên các điểm cao phía đông càng thêm mạnh. Phía tây sân bay, địch sáp nhập 1 cứ điểm 105 và 106 (trước thuộc cụm Bản Kéo) và đưa lính Âu - Phi ra thay thế quân ngụy ở khu vực này. Bộ chỉ huy của Cônhi (Cogny) ở Hà Nội còn cho thả thêm nhiều bộ phận súng nặng và đạn được để bổ sung, thay thế. Sau 2 trận bị bất ngờ vì lựu pháo của ta, địch gấp rút củng cố trận địa phòng ngự đồng thời tăng cường máy bay trinh sát, tăng cường đánh phá những nơi nghi là trận địa pháo của ta.

Quân ta khẩn trương chuẩn bị bước vào đợt chiến đấu mới. Nhiệm vụ trung tâm chuẩn bị bước vào đợt 2 là xây dựng trận địa tiến công và bao vây, nhằm vây ép quân địch trên cả 4 phía, trong cự ly mà các loại pháo lớn nhỏ của ta đều có thể phát huy hoả lực, đồng thời chia cắt phân khu Nam với phân khu Trung tâm.

Xây dựng trận địa quy mô lớn, liên hoàn trong chiến dịch tiến công là một việc mới, bộ đội ta chưa có kinh nghiệm. Cơ quan tham mưu chiến dịch đã cử cán bộ tác chiến xuống đơn vị đào thử công sự chiến hào, rút kinh nghiệm về cách tổ chức, tiêu chuẩn kích thước, làm mẫu cho các đơn vị triển khai. Trải qua 10 ngày, bộ đội đã đào được hàng trăm kilômét giao thông hào, hàng ngàn công sự và ụ súng các loại. Một hệ thống trận địa bao vây và tiến công từ đại đoàn đến phân đội đã hình thành hoàn chỉnh để bộ đội tiếp cận mục tiêu, chuẩn bị tiến công. Chính nhờ hệ thống giao thông hào và chiến hào này mà bộ đội cơ động lực lượng an toàn, bám sát mục tiêu cả ngày lẫn đêm dưới hoả lực của địch và đánh lui các cuộc phản kích của chúng, giữ vững thế trận.

Yêu cầu của đợt 2 chiến dịch là tập trung ưu thế binh lực, hoả lực, tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, trong đó có một số đơn vị cơ động, đánh chiếm các cụm phòng ngự phía đông, biến các điểm cao phía đông thành trận địa của ta để uy hiếp phân khu Trung tâm; đánh chiếm sân bay Mường Thanh, triệt tiếp tế và tăng viện của địch; chiếm lĩnh một bộ phận trận địa pháo binh của chúng; thắt chặt vòng vây quanh tập đoàn cứ điểm, từng bước thu hẹp phạm vi chiếm đóng và vùng trời của địch ở phân khu Trung tâm, tạo điều kiện đầy đủ chuyển sang tổng công kích tiêu diệt toàn bộ tập đoàn cứ điểm của địch ở Điện Biên Phủ.

Trong Hội nghị cán bộ ngày 27 - 3, Bộ chỉ huy chiến dịch đã khẳng định: Đây là một cuộc chiến đấu rất lớn, vì mục đích của nó không phải chỉ nhằm tiêu diệt từng tiểu đoàn của địch mà tiêu diệt nhiều tiểu đoàn. Cuộc chiến đấu này lại không đơn giản như 2 trận chiến đấu đầu tiên mà phức tạp hơn, bao gồm cả một loạt trận công kiên tiêu diệt cứ điểm và những cuộc chiến đấu thọc sâu vào tung thâm địch. Đây là một cuộc chiến đấu có tính chất quyết định để tạo điều kiện chuyển sang tổng công kích, giành toàn thắng cho chiến dịch.

18 giờ 30 ngày 30 tháng 3, đợt 2 bắt đầu.

Sau một tuần chiến đấu, quân ta đã tiêu diệt một số cứ điểm địch trên dãy điểm cao phía đông (Cl, D1. E) và một số cứ điểm trên hướng tây bắc sân bay (106,311), tạo điều kiện phát triển trận địa bao vây và tiến công vào sâu hơn, bước đầu uy hiếp phía tây sân bay. Một số trường hợp địch phản kích nhiều lần (Dl, E), bộ đội đã kiên quyết đánh trả, giữ vững trận địa. Trong đợt này, xuất hiện một số cách đánh, tuy mới là bước đầu nhưng làm cơ sở kinh nghiệm cho cách đánh hiểm trên toàn mặt trận. Đó là 6 mũi luồn sâu vào tung thâm địch, mà tiêu biểu là mũi thọc sâu vào hướng đông của đại đội 83 (Đại đoàn 312); cách đánh lấn của trung đoàn 36 (Đại đoàn 308), tiêu diệt gọn cứ điểm 106, sau đó phát triển tiến công, bao vây bức hàng quân địch ở cứ điểm 311...

Nhưng trong đợt 2, số lượng mục tiêu quá nhiều so với khả năng bộ đội ta (9 mục tiêu, trong đó có 5 cứ điểm trên hệ thống điểm cao phía đông mà Bộ chỉ huy chiến dịch đánh giá là mạnh), do đó lực lượng sử dụng dàn đều, không tập trung ưu thế dứt điểm từng mục tiêu, kể cả cứ điểm mạnh như A1. Tại đây (A1), sau trận đầu tiên của trung đoàn 174 đêm 30 không thành công, cơ quan tham mưu chiến dịch đã không kịp thời nghiên cứu, rút kinh nghiệm, tìm ra nguyên nhân (không thành công và thương vong cao) để bổ khuyết và thay đổi cách đánh, nên 2 lần tiến công sau (đêm 31-3 và 1-4) cũng đều không thành công. Trong toàn đợt 2, nhiều cứ điểm tiến công không dứt điểm (4/8); cũng nhiều trận thọc sâu của phân đội không thành công (4/6). Do đó thương vong cao, cả trong tiến công cứ điểm (nhất là ở A1, C2) và chiến đấu thọc sâu.
Sau đợt 2 của ta, địch tăng viện thêm 1 tiểu đoàn dù và phản kích chiếm lại một nửa cứ điểm C1.
Qua hai đợt (1 và 2), quân ta đã tiêu diệt hơn 1/3 sinh lực địch trên toàn mặt trận, đã hoàn thành nhiệm vụ đợt 1 nhưng chưa thực hiện đầy đủ nhiệm vụ đợt 2.

Trong Hội nghị sơ kết đợt 2 (8-4). Bộ chỉ huy chiến dịch đã nêu lên những việc cần tiếp tục hoàn thành, tạo điều kiện chuyển sang đợt chiến đấu mới:

- Tiếp tục xây dựng trận địa tiến công và bao vây, thắt chặt hơn nữa vòng vây, uy hiếp mạnh hơn nữa tung thâm địch, cắt đứt liên lạc giữa hai phân khu Mường Thanh và Hồng Cúm.
- Vừa xây dựng trận địa tiến công và bao vây, vừa đánh địch phản kích, giữ vững trận địa.
- Khống chế không phận cả ngày và đêm, khống chế hoàn toàn sân bay, tiến tới phá hoại và đánh chiếm sân bay, tranh đoạt và triệt tiếp tế của địch, hạn chế tiến tới triệt tăng viện của chúng.
- Tổ chức các đơn vị hoả lực lưu động, hoạt động lẻ, tiêu hao rộng rãi sinh lực địch, làm cho chúng luôn căng thẳng tinh thần và hao mòn sức chiến đấu.
- Tiếp tục tiêu diệt một số vị trí địch, thu hẹp hơn nữa phạm vi chiếm đóng của chúng, đưa trận địa tiến công và bao vây ngày càng áp sát cứ điểm địch, chia cắt các cứ điểm của địch, tạo thế trận thuận lợi cho đợt chiến đấu mới.

Hoạt động của bộ đội trong suốt nửa cuối tháng 4 đã làm cho thế trận biến chuyển từng ngày, có lợi cho ta.

Hệ thống trận địa tiến công và bao vây không ngừng tiến sát và trực tiếp uy hiếp địch, có nơi chỉ cách vị trí địch vài chục mét. Một số điểm cao phía đông do quân ta làm chủ đã trở thành những trận địa phòng ngự vững chắc, cùng với trận địa pháo, súng cối, thường xuyên uy hiếp địch trong phân khu Mường Thanh. Từ ngày 16-4-1954, chiến hào của ta từ 2 hướng hợp điểm cắt đôi sân bay Trung tâm, tiếp đó quân ta làm chủ cứ điểm 105 ở phía bắc. Cuộc chiến đấu giành giật sân bay diễn ra quyết liệt suốt 5 ngày đêm. Các đợt phản kích của bộ binh và xe tăng địch đều bị đánh lui. Cuối cùng, từ ngày 28 tháng 4, sân bay Trung tâm - cái dạ dày của tập đoàn cứ điểm - hoàn toàn bị vô hiệu hóa. Phạm vi kiểm soát của địch, nhất là ở phân khu Trung tâm, bị thu hẹp tới mức các mục tiêu địch đều nằm dưới tầm hoả lực các loại của ta. Pháo cao xạ tiến sâu xuống cánh đồng Mường Thanh đã góp phần quyết định thu hẹp không phận hoạt động của địch ở Điện Biên Phủ, buộc máy bay tiếp tế và tăng viện của địch phải thả dù từ độ cao kém hiệu quả (khiến một số dù hàng và người rơi cả vào trận địa của ta). Trận chiến tiến công và bao vây càng áp sát địch càng tạo thuận lợi cho các tổ súng trường thiện xạ, tổ trung liên, đại liên lưu động, các khẩu đội sơn pháo hoạt động lẻ... luồn sâu, bắn tỉa, phá kho tàng..., đồng thời hỗ trợ các tổ bộ binh đoạt dù tiếp tế của địch ở sát ngay vị trí của chúng.

Trong tất cả các hoạt động bổ sung sau đợt 2, việc chiếm sân bay Trung tâm là một sự kiện nổi bật của chiến dịch, tạo một tình huống chiến dịch vô cùng quan trọng có lợi cho ta, không lợi cho địch. Nó dập tắt hy vọng cuối cùng của địch về tiếp tế và tăng viện bằng đường không từ Hà Nội lên Điện Biên Phủ; tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ từ đây đã hoàn toàn bị cô lập.

Bằng những hoạt động liên tục và có hiệu quả sau đợt 2, càng về cuối tháng 4, quân ta càng dồn địch vào tình thế mà sau này chúng thừa nhận là “không thể chịu đựng nổi”. Sinh lực bị tiêu hao hằng ngày; nguồn tiếp tế bị hạn chế tới mức thấp nhất khiến lương thực, đạn dược, thuốc men càng thiếu thốn; tinh thần luôn luôn căng thẳng trước những “họng súng vô hình” của các thiện xạ bắn tỉa, tới mức địch không dám rời công sự ra sông Nậm Rốm lấy nước...

Về ta, hàng loạt biện pháp được tích cực triển khai chuẩn bị gấp rút cho đợt chiến đấu mới. Chỉ đạo rút kinh nghiệm hai đợt chiến đấu vừa qua; huấn luyện tân binh bổ sung; bảo vệ có hiệu quả đường vận chuyển tiếp tế trong điều kiện địch tăng cường dùng không quân đánh phá ác liệt, mở thêm đường sông Nậm Na để có thêm nguồn lương thực; cải thiện và bình thường hóa sinh hoạt của bộ đội trong chiến hào khi bắt đầu xuất hiện những cơn mưa đầu mùa; cứu chữa thương bệnh binh ở ngay trung tuyến để sớm trả anh em về đơn vị chiến đấu... Đặc biệt là cuộc vận động đấu tranh chống tư tưởng hữu khuynh tiêu cực trong toàn bộ lực lượng tham gia chiến dịch đã góp phần quyết định củng cố quyết tâm, ý chí quyết chiến quyết thắng của cán bộ, chiến sĩ toàn mặt trận. Thắng lợi của cuộc đấu tranh đó được coi là thành công điển hình của công tác chính trị, của quân đội ta trong chiến dịch cũng như trong cả cuộc kháng chiến chống Pháp.

Trải qua 3 tuần chỉ đạo toàn quân phấn đấu vươn lên về mọi mặt nhằm tạo thế mới, đầu tháng 5, Bộ chỉ huy ra lệnh bắt đầu đợt 3 chiến dịch.

Lúc này, phạm vi chiếm đóng của địch ở phân khu Mường Thanh chỉ còn khoanh trên một diện tích chừng 2km2. Lực lượng của chúng còn xấp xỉ 10 tiểu đoàn bộ binh và dù, rải ra phòng giữ hơn 30 cứ điểm. Lực lượng dự bị từ 9 đại đội lúc đầu, nay chỉ còn 5. Trải qua một tháng rưỡi chiến đấu trong tình thế ngày càng bất lợi, tinh thần binh lính địch đã sa sút nghiêm trọng. Tuy nhiên, một số sĩ quan địch còn tin vào sức mạnh của trên dưới 1 vạn quân, tin vào khả năng duy trì được thế trận có lợi trên các điểm cao phía đông để kéo dài cuộc chiến đấu chừng một tháng nữa, tới mùa mưa, ta không còn điều kiện duy trì cuộc chiến đấu thêm. Rõ ràng đợt 3 chiến dịch không chỉ là cuộc đấu trí, đấu lực giữa ta và địch mà còn là cuộc chạy đua về thời gian trước khi mùa mưa tới.

Nhiệm vụ đợt 3 là đánh chiếm các điểm cao còn lại ở phía đông, tiếp tục tiêu diệt thêm một số cứ điểm khác của địch, phát triển trận địa tiến công và bao vây chia cắt vào sâu hơn nữa, tiếp tục thu hẹp phạm vi phong toả và vùng trời của chúng, uy hiếp mạnh tung thâm phân khu Trung tâm, nắm thời cơ nhanh chóng chuyển sang tổng công kích, tiêu diệt toàn bộ khu vực còn lại của tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ.

Đợt 3 chiến dịch ác liệt suốt tuần đầu tháng 5. Quân ta đã hoàn thành nhiệm vụ tiêu diệt các mục tiêu kế hoạch. Gay go ác liệt nhất là các trận tiêu diệt 2 cứ điểm C2 và A1 trên hướng đông. Đến sáng ngày 7 tháng 5, mặc dù quân ta mới đánh chiếm thêm chừng 1/3 số cứ điểm còn lại ở phân khu Trung tâm, nhưng địch đã ở vào tình thế hoàn toàn bất lợi. Hệ thống điểm cao phía đông đã bị mất. Sở chỉ huy tập đoàn cứ điểm bị uy hiếp nặng nề trên cả hai hướng đông và tây ³ . Mọi sự tính toán tháo chạy của địch, từ kế hoạch “Chim ưng” (Condor) đến kế hoạch “Chim biển” (Albatros) đều không còn khả năng thực hiện.

Ta đã định tối mồng 7 sẽ tổng công kích; nhưng trưa ngày 7 đã hiện rõ sự tan rã của địch: nhiều tiếng nổ lớn trong phân khu Trung tâm; địch vứt súng xuống sông Nậm Rốm; nhất là những mảnh vải trắng (cờ trắng) xuất hiện lác đác trên các cứ điểm quanh sở chỉ huy của Đờ Cát... Thời cơ tổng công kích đã đến. Bộ chỉ huy chiến dịch ra lệnh: “Không cần chờ đến tối như đã dự định, các đơn vị trên tất cả các hướng chuyển ngay sang tổng công kích...”.

Từ 14 giờ, quân ta lần lượt tiêu diệt nhiều vị trí còn lại ở phân khu Trung tâm, phát triển sâu vào hướng sở chỉ huy tập đoàn cứ điểm. Một tiểu đội bộ binh của trung đoàn 209 (Đại đoàn 312) vượt qua cầu Mường Thanh thọc thẳng vào hầm chỉ huy của Đờ Cát, bắt viên tướng chỉ huy tập đoàn cứ điểm và toàn ban tham mưu của hắn. 19 giờ, 2 tiểu đoàn địch ở phân khu Hông Cúm địch lợi dụng đêm tối rút chạy sang phía Thượng Lào. Nhưng đã bị trung đoàn 57 (đại đoàn 304) đã kịp thời truy kích, bắt gọn toàn bộ.

22 giờ ngày 7 tháng 5 năm 1954, chiến dịch tiến công tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ kết thúc toàn thắng.

Trải qua 55 ngày đêm chiến đấu liên tục, ta đã diệt và bắt toàn bộ quân địch ở Điện Biên Phủ gồm 16.000 tên địch, thu toàn bộ vũ khí trang bị của chúng, hoàn thành thắng lợi trọn vẹn chiến dịch tiến công lớn nhất trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Chiến thắng Điện Biên Phủ đã hậu thuẫn kịp thời, đắc lực cho cuộc đàm phán về cuộc chiến tranh Đông Dương, khai mạc hôm sau, 8 tháng 5, tại Giơnevơ.

* * *

Trong chiến cuộc Đông Xuân 1953-1954, nghệ thuật chiến dịch của ta được phát triển cao là do có sự chỉ đạo tài tình của chiến lược; nghệ thuật chỉ đạo chiến lược là phân tán khối quân cơ động của địch ra nhiều hướng và phát động mạnh mẽ chiến tranh du kích trong cả nước để đảm bảo thuận lợi cho chiến dịch Điện Biên Phủ. Nghệ thuật chiến dịch của ta, chủ yếu là nghệ thuật chiến dịch tiến công đã phát triển đa dạng, phong phú từ phản công (một dạng đặc biệt của tiến công) ở đồng bằng (đánh bại cuộc hành quân Mouette), đến truy kích trên chiến trường rừng núi (giải phóng Lai Châu và dọc sông Nậm Hu), từ tiến công thọc sâu vào địa bàn địch sơ hở (Trung Hạ Lào - Đông Bắc Campuchia) đến đánh điểm diệt viện trên vùng rừng núi bắc Tây Nguyên và cuối cùng là chiến dịch tiến công trận địa quy mô lớn tiêu diệt tập đoàn cứ điểm mạnh nhất ở Đông Dương trên chiến trường Điện Biên Phủ.

Trong chiến dịch phản công ở tây nam Ninh Bình, xuất phát từ so sánh lực lượng (địch 3/ta 1) và điều kiện địa hình (cả trên bộ và trên sông), ta đã vận dụng cách đánh thích hợp bằng lực lượng vừa và nhỏ, kết hợp chủ lực với địa phương, kết hợp trận địa phục kích với làng chiến đấu để hạn chế và làm thất bại từng mũi tiến quân của địch và cuối cùng làm thất bại mưu đồ cuộc hành quân của chúng.

Trong các chiến dịch tiến công chuyển sang truy kích liên tục trên những chặng đường dài hàng mấy trăm kilômét, địa hình, rừng núi, quân ta đã phát triển sáng tạo kinh nghiệm đuổi địch trong chiến dịch Thượng Lào năm trước. Điểm mới về nghệ thuật trong hai chiến dịch tiến công truy kích giải phóng Lai Châu và lưu vực sông Nậm Hu và quân ta đã biết lợi dụng đường tắt, vượt lên trước địch, đuổi địch trên nhiều hướng, chia cắt đội hình rút chạy của chúng; kết hợp truy kích với chốt chặn, đón lõng, phục kích và tiến công địch co cụm trên đường rút chạy, kết hợp đánh địch với gọi hàng và truy quét tàn quân, nên đã hoàn thành cả hai nhiệm vụ tiêu diệt địch và giải phóng đất đai.

Bước phát triển của nghệ thuật chiến dịch trong chiến dịch Trung Hạ Lào - Đông Bắc Campuchia và cả đợt 2 chiến dịch bắc Tây Nguyên là sớm hình thành mũi thọc sâu chiến dịch có ý nghĩa chiến lược. Quân ta đã kịp thời phát hiện và triệt để khai thác những sơ hở của địch, nhanh chóng phát triển sâu vào “hậu phương an toàn” của chúng, kết hợp với các đơn vị cỡ trung đoàn tiếp tục hoạt động trên địa bàn rộng, “đánh điểm diệt viện” trên các trục đường chiến lược, chia cắt địch trên nhiều hướng, kiềm chế các cứ điểm mới hình thành của địch (Xênô, Xaravan) hỗ trợ đắc lực cho mũi thọc sâu tiến xa xuống phía tây nam gây bất ngờ lớn cho địch làm đảo lộn thế bố trí chiến lược của chúng.

Điểm nổi bật về nghệ thuật chiến dịch trong chiến dịch Bắc Tây Nguyên là chọn hướng và mục tiêu tiến công, đúng thời cơ nổ súng, phối hợp chiến trường. Chiến dịch mở màn bằng 3 trận diệt đồn, trực tiếp uy hiếp thị xã Kon Tum từ phía đông bắc, chỉ một ngày sau khi địch tiến đánh vùng tự do Liên khu V. Đòn tiến công bất ngờ của chiến dịch trên hướng rừng núi đã tác động trực tiếp đến cuộc hành binh Atlăng của địch ở hướng đồng bằng. Vừa tiêu diệt sinh lực địch, giải phóng đất đai trên một địa bàn có tầm quan trọng về chiến lược, chiến dịch tiến công bắc Tây Nguyên đã hỗ trợ đắc lực cho cuộc chiến đấu của quân và dân Phú Yên chống lại cuộc hành binh lớn của địch, buộc chúng phải đình chỉ tiến công Phú Yên, điều lực lượng lên ứng cứu Kon Tum.

Đỉnh cao phát triển nghệ thuật chiến dịch trong cuộc tiến công chiến lược Đông Xuân 1953-1954 cũng như trong cả cuộc kháng chiến chống Pháp 1945-1954, tập trung trong chiến dịch Điện Biên Phủ, một chiến dịch tấn công trận địa quy mô lớn nhất của quân ta thời đó, gồm một loạt trận đánh địch trong công sự vững chắc, diễn ra trong một thời gian dài tiến trình tiến công vây hãm - đột phá lần lượt.

Với phương châm đúng: “Đánh chắc, tiến chắc", nghệ thuật chiến dịch trong chiến dịch Điện Biên Phủ biểu hiện cụ thể trên các mặt sau đây:

1. Sớm hình thành thế bao vây. Xây dựng trận địa tiến công và bao vây, ngày càng xiết chặt từng cụm cứ điểm và cả tập đoàn cứ điểm, chia cắt thế liên hoàn của chúng.

Chiến dịch Điện Biên Phủ lúc đầu dự định mở màn ngày 25 - 1 - 1954, về sau quyết định mở đầu ngày 13 - 3; nhưng ngay từ ngày 5 - 12 - 1953, khi bộ phận tiền trạm của Sở chỉ huy tiền phương của Bộ vừa đến Tuần Giáo được tin địch ở Lai Châu rút về Điện Biên Phủ, đồng chí Hoàng Văn Thái đã lệnh cho đại Đoàn 316 tiếp tục tiến công giải phóng Lai Châu theo kế hoạch, đồng thời lệnh ngay cho Đại đoàn 308 (đã hành quân đến Sơn La) điều ngay 1 trung đoàn tắt đưòng rừng xuống chốt ở Pom Lót, chặn đường Điện Biên Phủ sang Thượng Lào. Khi Đại đoàn 316 truy kích địch trên đường Lai Châu - Điện Biên Phủ, mấy đơn vị của đại đoàn đều có lực lượng chốt chặn từ Mường Mươn, Mường Pồn đến Pu San đồng thời bám địch ở Him Lam, Bản Tấu.

Như vậy là đúng những lúc cứ điểm đầu tiên của địch vừa mới bắt đầu xây dựng ở Điện Biên Phủ cũng là lúc cấp chiến lược ta hạ quyết tâm mở chiến dịch Điện Biên Phủ (quyết tâm ngày 5-12-1953), thì trên cả phía bắc và phía nam cánh đồng Mường Thanh (các ngả đường Lai Châu - Điện Biên, Tuần Giáo, Điện Biên, Điện Biên - Sốp Nao, Thượng Lào) ta đã bước đầu hình thành thế bao vây địch về chiến dịch. Quân ta đã chốt chặn cả hai đầu con đường độc đạo bắc nam dọc cánh đồng Mường Thanh, từ Bản Tấu đến Pom Lót. Đây chính là sự vận dụng kinh nghiệm chiến dịch Thượng Lào vào điều kiện mới, đề phòng địch rút chạy.

Quá trình chuẩn bị chiến dịch theo phương châm “Đánh nhanh giải quyết nhanh” lúc đầu, là quá trình quân ta hình thành thế bao vây quân địch quy mô lớn hơn, chặt hơn quanh cánh đồng Mường Thanh, Đại đoàn 308 ở phía bắc và tây bắc; Đại đoàn 312 ở phía đông bắc; 2 trung đoàn (Đại đoàn 316) ở phía đông; trung đoàn 57 (Đại đoàn 304) ở phía nam. Đặc biệt là từ hạ tuần tháng 1 (khi ta thay đổi sang phương châm “Đánh chắc, tiến chắc” cho đến ngày quân ta giành toàn thắng, hệ thống chiến hào hàng trăm kilômét ngày càng ken dày và xiết chặt từng phân khu, từng cụm cứ điểm, thậm chí từng cứ điểm. Mọi kế hoạch tháo chạy của địch, từ Xênôphôn lúc ban đầu đến Diều hâu của Mỹ ⁴ và cuối cùng là các kế hoạch Chim ưng, Chim biển của Pháp đều không thể thực hiện được vì chiến hào của ta đã bao vây chặt và không ngừng vươn tới áp sát địch.

Đối với ta, ngay từ đầu, Bộ chỉ huy chiến dịch đã khẳng định tác dụng lớn lao của trận địa tiến công và bao vây chia cắt trong chiến dịch tiến công tập đoàn cứ điểm này. Thực tế diễn biến chiến dịch Điện Biên Phủ đã chứng minh tính đúng đắn của sự khẳng định đó. Xây dựng trận địa cũng là áp dụng thực sự phương châm “Đánh chắc, tiến chắc” trong điều kiện tác chiến công kiên lớn. Có xây dựng trận địa vững chắc và ngày càng tiến sâu áp sát địch mới khắc phục được chỗ mạnh của chúng về máy bay, pháo binh, mới tạo điều kiện cho đơn vị lớn của ta vận động tiếp cận, tiêu diệt địch. Xây dựng trận địa, thắt chặt vòng vây là tạo điều kiện cho ta phát huy đồng thời tất cả hoả lực sát thương địch, cho pháo mặt đất, pháo cao xạ triển khai và phát huy hoả lực thuận lợi để khống chế sân bay, khống chế không phận, hạn chế đi đến triệt tiếp tế, tăng viện của địch hiệu quả hơn ⁵.

Bằng hệ thống trận địa tiến công và bao vây từ sau đợt 2 chiến dịch, quân ta đã “trói chặt địch lại để lần lượt tiêu diệt từng bộ phận. Tác dụng quyết định của nó được phát huy cho đến phút cuối cùng, khi quân ta thực hành cuộc tổng công kích chiều 7 - 5 - 1954.