2. Di sản văn hóa đồ sộ trên một không gian rộng với một trung tâm tích tụ và lắng đọng lâu đời

Trước hết, từ kinh thành Thăng Long đến Thủ đô Hà Nội mở rộng như hiện nay, Hà Nội thừa hưởng một di sản văn hóa vô cùng đồ sộ về mọi lĩnh vực, văn hóa vật thể cũng như văn hóa phi vật thể.

Chỉ tính các di tích lịch sử văn hóa được xếp hạng di tích quốc gia, cho đến cuối năm 2013, Hà Nội đã có 847 di tích trên tổng số 3.359 di tích quốc gia của 63 tỉnh/thành phố cả nước, chiếm tỷ lệ 25%. So với những tỉnh/thành phố khác có nhiều di tích quốc gia nhất sau Hà Nội, mỗi đơn vị chỉ có khoảng trên dưới 150 di tích, như: Hưng Yên 159 di tích, Bắc Ninh 149 di tích, Hải Dương 147 di tích..., Hà Nội nhiều hơn khoảng gấp 3 lần^[4].

Ngoài ra, Hà Nội còn có 1.143 di tích xếp hạng cấp thành phố và nhiều di tích chưa được lập hồ sơ xếp hạng, về các di tích quốc gia đặc biệt, trong lần xếp hạng đầu tiên năm 2009, Hà Nội đã có 2 di tích trên 10 di tích và đến nay có 9 di tích trên tổng số 48 di tích của cả nước. Hay về làng nghề truyền thống, cả nước có 3.335 làng nghề và làng có nghề thì Hà Nội có 1.350 làng, chiếm tỷ lệ hơn 40%, trong đó có 391 làng được xếp hạng làng nghề truyền thống^[5].

Hà Nội còn vinh dự sở hữu một di tích văn hóa thế giới là Khu di tích trung tâm Hoàng Thành Thăng Long - Hà Nội, một di tích phi vật thể đại diện nhân loại là Hội Gióng đền Phù Đổng và đền Sóc Sơn, một di sản tư liệu thế giới là 82 bia Tiến sĩ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Còn phải tính thêm hàng trăm lễ hội, một kho tàng văn hóa dân gian phong phú, một khối lượng rất lớn các tác phẩm Hán Nôm, văn bia, gia phả, địa bạ, thần phả... và di sản chữ viết thời cận đại, hiện đại trên đất Hà Nội.

Hà Nội và mỗi người sống trên đất Hà Nội có quyền tự hào chính đáng về kho tàng di sản cực kỳ phong phú, đa dạng mà lịch sử cùng các thế hệ cư dân từng cư trú trên không gian này đã sáng tạo nên trong lao động và chiến đấu vì quê hương đất nước.

Hà Nội từ một thành phố bên trong sông, đã nhanh chóng mở rộng bao quát cả hai bên bờ sông Hồng, biến dòng sông Cái thành như dải lụa vàng chạy từ Tây Bắc qua vùng trung tâm rồi che chở mặt đông và nối liền với sông Cà Lồ, sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê phía đông bắc, sông Đuống bên đông, sông Đà, sông Đáy, sông Tích, sông Nhuệ, sông Tô Lịch bên tây. Nhưng trên không gian địa giới hành chính được mở rộng qua nhiều lần, Hà Nội lại có một trung tâm hoàn toàn không thay đổi và luôn luôn đóng vai trò trung tâm cốt lõi của văn hóa Thủ đô. Đó chính là vùng kinh thành Thăng Long gồm hai huyện Thọ Xương, Vĩnh Thuận nằm trong vùng các quận nội đô của Hà Nội ngày nay: Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng.

Kinh đô của một nước bao giờ cũng là trung tâm chính trị, trung tâm quyền lực và trung tâm văn hóa của nước đó. Đấy là nơi quy tụ và kết tinh các giá trị văn hóa của dân tộc. Điều đặc thù là Thăng Long - Hà Nội giữ vai trò kinh đô gần như liên tục trong suốt chiều dài hơn nghìn năm kể từ khi định đô Thăng Long năm 1010.

Cho đến nay, trong 1004 năm (1010-2014), Thăng Long là kinh đô của nước Đại Việt liên tục cho đến năm 1788, cộng 778 năm. Từ năm 1945 cho đến nay, Hà Nội là Thủ đô nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa; sau đó là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Trong 1004 năm, Thăng Long - Hà Nội giữ vai trò kinh đô của nước Đại Việt rồi nước Việt Nam trong 847 năm.

Thăng Long - Hà Nội giữ vai trò kinh đô gần như liên tục trong suốt chiều dài hơn nghìn năm kể từ khi định đô Thăng Long năm 1010

Trong thời gian không phải là kinh đô từ năm 1788 đến năm 1945 thì Thăng Long - Hà Nội vẫn là một trung tâm kinh tế, văn hóa tiêu biểu của vùng châu thổ sông Hồng và thời Pháp thuộc là thủ phủ của Đông Dương thuộc Pháp. Ngược lên trước thời định đô, thường gọi là thời tiền Thăng Long, vùng trung tâm Hà Nội đã có con người sinh tụ từ thời văn hóa Phùng Nguyên cách đây khoảng 3.500 năm, đã là một địa bàn phân bố khá dày của văn hóa Đông Sơn thời dựng nước Văn Lang và trong thời Bắc thuộc, là kinh thành Vạn Xuân của vua Lý Nam Đế, là trị sở Tống Bình của Giao Châu thời Tùy, Đường, là phủ thành An Nam thời Đường với thành Đại La.

Cả một lịch sử lâu dài, đặc biệt là bề dày hơn nghìn năm gần như liên tục là đất kinh kỳ, Thăng Long - Hà Nội có quá trình tích tụ văn hóa lâu dài, tạo nên một di sản văn hóa có sức kết tinh, lắng đọng sâu và tỏa chiều rộng, Đấy là công sức lao động sáng tạo và đấu tranh không biết mệt mỏi của biết bao nhiều thế hệ cư dân bản địa trên mảnh đất này và cư dân các vùng miền của đất nước đã quy tụ về đây.

Kinh thành bao giờ cũng là đất tụ nhân, tụ tài trước hết là của cư dân các vùng phụ cận, của tứ trấn/tứ xứ: xứ Bắc (trấn Kinh Bắc), xứ Đông (trấn Hải Dương), xứ Nam (trấn Sơn Nam) và xứ Đoài (trấn Sơn Tây). Rộng hơn nữa là nơi quy tụ nhân tài của cả nước về đây dự các kỳ thi Hội, thi Đình, rồi không ít người ở lại tham gia bộ máy chính quyền trung ương, của những thợ thủ công lành nghề, những thương nhân giàu có về đây hành nghề, lập nghiệp.

Hầu như không một nhà văn hóa lớn nào của dân tộc mà không có thời gian sống ở kinh kỳ hay ít nhất cũng có thời gian trải nghiệm ở trung tâm trí tuệ này của dân tộc. Có thể nói, những tinh hoa trí tuệ và tài năng nghề nghiệp đều tìm về đất kinh kỳ, cống hiến phần mình vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ kinh đô, để lại những di sản trên mọi lĩnh vực của văn hóa Thủ đô.

Quá trình tích tụ văn hóa còn thực hiện qua sự giao lưu giữa kinh đô với mọi miền vùng của cả nước và với khu vực, với thế giới. Cùng sự quy tụ các giá trị văn hóa dân tộc, văn hóa Thăng Long - Hà Nội chứa đựng nhiều giá trị tư tưởng và văn minh được tiếp nhận và dung hợp từ thế giới bên ngoài, từ phương Đông và phương Tây. Vì vậy, di sản văn hóa Hà Nội mở rộng trên một không gian rộng lớn nhưng có một trung tâm văn hóa Thăng Long - Hà Nội rất bền vững, vừa phong phú, đa dạng, vừa mang tính chắt lọc và lắng đọng vô cùng sâu sắc. Di sản đó ngưng kết những giá trị tiêu biểu của văn hóa dân tộc mà sợi chỉ đỏ xuyên suốt là chủ nghĩa yêu nước, ý chí quật cường bất khuất, tinh thần nhân ái và hòa hiếu. Di sản đó biểu thị trong cuộc sống của cộng đồng cư dân qua cảnh quan đô thị, bộ mặt kiến trúc, qua lối sống và phong cách ứng xử, qua nghệ thuật biểu cảm và ẩm thực.

Trong di sản văn hóa của trung tâm giữ vai trò cốt lõi đã có sự đóng góp của các trấn phụ cận, nhưng với quá trình mở rộng địa giới mà mốc quan trọng là năm 2008 thì một bộ phận xứ Bắc, xứ Đông, xứ Nam và toàn bộ xứ Đoài đã hội nhập vào địa phận Hà Nội. Từ đó, di sản văn hóa những vùng đất này trở thành bộ phận cấu thành của văn hóa Hà Nội. Một vấn đề lớn đặt ra là mối quan hệ giữa các bộ phận đó với văn hóa trung tâm lâu đời của Thăng Long - Hà Nội.

Rõ ràng sự mở rộng và hội nhập đó đã làm phong phú và đa dạng thêm di sản văn hóa Hà Nội. Không gian Hà Nội ôm cả vùng Ba Vì vốn là Thần điện của Sơn Thánh Tản Viên, vùng Thánh Gióng với đền Phù Đổng - đền Sóc Sơn từ thời Hùng Vương, rồi kinh thành cổ Loa của nước Âu Lạc thời An Dương Vương và nhiều vùng miền có lịch sử ngược lên đến văn hóa Sơn Vi cách ngày nay khoảng 2 vạn năm và trải qua các thời kỳ của lịch sử dân tộc. Trên địa bàn mở rộng này còn để lại biết bao nhiêu di tích quý giá như khu núi Ba Vì, khu Chùa Hương rồi đình Tây Đằng (Ba Vì), đình Chu Quyến (Ba Vì), chùa Tây Phương (Thạch Thất), chùa Bối Khê (Thanh Oai), đền Phù Đổng (Gia Lâm), đền Hai Bà Trưng (Mê Linh)... và biết bao làng nghề truyền thống, lễ hội dân gian... Khi đã trở thành các đơn vị hành chính của Hà Nội, quan hệ tương tác hai chiều sẽ thúc đẩy sự phát triển của cả trung tâm và vùng mở rộng.

Trong không gian mở rộng, chỉ có Cổ Loa là kinh đô của nước Âu Lạc thời An Dương Vương cuối thế kỷ III đầu thế kỷ II TrCN, rồi kinh đô của nhà Ngô trong thời gian 939-965. Đó là vị trí kinh đô ngắn ngủi không đủ điều kiện tích tụ và lắng đọng tạo nên một di sản mang tính trung tâm quốc gia bên vững. Vùng còn lại là vùng đồi núi và đồng bằng của các xóm làng và thị trấn mang nặng tính nông nghiệp kết hợp với các nghề thủ công và buôn bán.

Vì vậy, cần quan niệm văn hóa Hà Nội hiện nay như một không gian văn hóa đa dạng gồm trung tâm văn hóa Thăng Long - Hà Nội giữ vai trò cốt lõi tiêu biểu cho sự tích tụ và kết tinh của các giá trị văn hóa của một kinh thành hơn nghìn năm tuổi và các vùng văn hóa mới mở rộng như vùng ngoại vi. Đây là mối quan hệ giữa trung tâm và ngoại vi không phải của một quốc gia hay vùng mang tính liên quốc gia mà là giữa các đơn vị hành chính của Thủ đô Hà Nội. Do đó, mối quan hệ này cùng tồn tại và tương tác trong một thể thống nhất của Thủ đô về mặt quản lý, quy hoạch và phát triển. Trong quan hệ tương tác đó, văn hóa trung tâm phát huy ảnh hưởng mạnh mẽ ra ngoại vi và ngược lại, tiếp nhận, tích tụ thêm các giá trị của ngoại vi. Vùng ngoại vi không phải là một vùng văn hóa thống nhất mà gồm nhiều tiểu vùng văn hóa mang tính đa dạng cùng phát triển trong mối quan hệ qua lại giữa các tiểu vùng và với trung tâm.

Trong quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa, hiện đại hóa, theo quy hoạch xây dựng Thủ đô đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050, không gian đô thị Hà Nội gồm một đô thị trung tâm Hà Nội và một số đô thị vệ tinh như Sơn Tây, Sóc Sơn, Phú Xuyên, Xuân Mai, Hòa Lạc. Không gian đô thị trung tâm được mở rộng từ nội đô đến vành đai 4 về phía tây và phía nam, đến Mê Linh, Đông Anh về phía bắc, đến Gia Lâm, Long Biên về phía đông. Trong đô thị trung tâm có khu vực nội đô gồm khu nội đô lịch sử giới hạn từ phía nam sông Hồng đến vành đai 2 và khu nội đô mở rộng giới hạn từ vành đai 2 đến sông Nhuệ.

Văn hóa Hà Nội sẽ phát triển theo quy hoạch đó, tạo thành một không gian văn hóa gồm nhiều vùng, nhiều trung tâm mà khu nội đô lịch sử chính là trung tâm văn hóa Thăng Long - Hà Nội giữ vai trò bảo tồn di sản văn hóa của đất kinh kỳ ngàn năm văn hiến. Đây là sự phát triển, biến đổi rất lớn, có thể nói là một sản phẩm mới về văn hóa của sự phát triển Thủ đô sau 60 năm kể từ khi tiếp quản Thủ đô ngày 10-10-1954.