Khu di tích khảo cổ học 18 Hoàng Diệu nằm cách nền điện Kính Thiên khoảng 100m về phía Tây, trong chỉnh thể thống nhất của di sản Khu Trung tâm Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội.

Từ tháng 12/2002, cuộc khai quật khảo cổ học lớn nhất Việt Nam đã được thực hiện tại 18 Hoàng Diệu. Khu khai quật khảo cổ học được Viện khảo cổ học phân làm 4 khu, đặt tên là A, B, C, D. Những khám phá quan trọng của khảo cổ học dưới lòng đất khu vực phía Tây trục trung tâm Cấm thành tại 18 Hoàng Diệu đã làm phát lộ một quần thể di tích kiến trúc phong phú, đa dạng cùng hàng triệu di vật thuộc nhiều thời kỳ nằm chồng xếp, đan xen nhau, bắt đầu từ thời Đại La (thế kỷ 7- 9), thời Đinh, Tiền Lê (thế kỷ 10), thời Lý (1009-1225), Trần (1226-1400), Lê sơ (1428-1527), Mạc (1527- 1592), Lê Trung Hưng (1593- 1789) và Nguyễn (1802- 1945).

Lớp dưới cùng là hệ thống kiến trúc thuộc thời Tiền Thăng Long hay còn gọi là thời An Nam đô hộ phủ hoặc Đại La, thể hiện rõ qua hệ thong các cột gỗ, các nền móng kiến trúc, đường cống tiêu thoát nước, giếng nước và di vật như gạch “Giang Tây quân”, ngồi đầu ngói ống trang trí hình thú thần, mặt hề và nhiều đồ gốm sứ có niên đại thế kỉ 7 – 9.

Lớp trên kiến trúc thời Đại La là dấu vết kiến trúc thời Lý – Trần, biểu hiện rõ qua hệ thống mặt bằng kiến trúc có các trụ móng sỏi kê chân cột, các lớp nền gạch, chân tảng đá hoa sen, sân gạch, đường cống thoát nước, đặc biệt là các loại hình di vật trang trí tên mái kiến trúc có kích thước to lớn và được trang trí cầu kì, tinh xảo. Một số vị trí có dấu tích văn hóa thời Đinh – Tiền Lê.

Phía trên cùng là lớp kiến trúc thời Lê, với dấu tích của các nền kiến trúc xây bằng gạch vồ, hệ thống giếng nước, đặc biệt là các loại ngói thanh lưu ly, hoàng lưu ly trang trí rồng 5 móng chuyên dùng để lợp trên mái cung điện của nhà vua và các loại đồ sứ ngự dụng dành riêng cho nhà vua. Một số vị trí có dấu tích văn hoá thời Nguyễn nhưng mờ nhạt không rõ ràng.

Những lớp đất mang dấu ấn của đủ hết các thời kì lịch sử trong vòng 1300 năm qua, lại có diễn biến theo trật tự và liên tục không gián đoạn, đặc biệt là có vị trí ở trung tâm của Hoàng Thành và Cấm Thành Thăng Long. Khu vực này là một tài sản vô giá của lịch sử và văn hóa Việt Nam nói chung, và của lịch sử – văn hóa Thăng Long – Hà Nội nói riêng.

Tính đến tháng 12/2009, trong tổng diện tích khai quật 33.000m2, các nhà khảo cổ học đã bước đầu xác định được 168 di tích bao gồm: 95 dấu tích nền móng kiến trúc, 16 di tích móng tường bao, 24 giếng nước và 33 cống nước.

Bên cạnh dấu tích kiến trúc là các dấu tích ao hồ, dòng chảy, đặc biệt là con sông đào thời Lê sơ cùng thuyền gỗ, mái chèo, bánh lái được sơn son. Dấu tích hồ sen của Cấm thành cũng được xác định qua các tàn tích lá, củ sen trong lớp bùn của hồ nước. Đó là hình ảnh về sự gắn kết hài hòa trong quy hoạch đô thị, tạo dựng cảnh quan môi trường của Thăng Long xưa.

Khu di tích đã phát lộ hàng triệu di vật, trong đó chiếm số lượng lớn là vật liệu kiến trúc, đồ gốm sứ và đồ kim loại. Nhiều hiện vật là đồ dùng của Hoàng đế và Hoàng gia, gắn với đời sống Hoàng cung và mang ảnh hưởng của Phật giáo, Nho giáo. Nhiều hiện vật gốm sứ có nguồn gốc rất đa dạng, không chỉ do người Việt Nam sản xuất mà còn được mua về từ Trung Hoa, Nhật Bản và Tây Á. Điều này cho thấy tại Thăng Long - Hà Nội sự trao đổi, giao thoa văn hóa đã diễn ra trên phạm vi khá rộng.

Quần thể dấu tích nền móng kiến trúc phát hiện được tại 18 Hoàng Diệu cho dù không còn nguyên vẹn, nhưng mang tính xác thực và có giá trị khoa học rất cao, cùng với hàng triệu di vật được phát hiện đã phản ánh tính liên tục của quá trình lịch sử lâu dài hàng nghìn năm của một trung tâm quyền lực, minh chứng cho sự giao thoa và hội nhập văn hóa với các nước trong khu vực Đông Á, Đông Nam Á của Thăng Long- Hà Nội, tạo ra nền văn hóa Đại Việt mang đậm bản sắc dân tộc.

Thành phố Hà Nội đã phê duyệt chủ trương đầu tư đối với dự án bảo tồn khu khảo cổ học 18 Hoàng Diệu nhằm bảo tồn lâu dài các dấu tích kiến trúc, hiện vật, di chỉ khảo cổ học đã được phát lộ, tôn vinh các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể cho các thế hệ mai sau.

(Theo tư liệu Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long- Hà Nội)