Mức sinh thấp tác động sâu sắc đến tình trạng dân số và tình trạng phát triển của nước ta trên cả tầm vĩ mô và tầm vi mô, trên mọi góc độ: kinh tế, xã hội và môi trường, ảnh hưởng đến sự ổn định và phát triển bền vững. Giáo sư Nguyễn Thiện Nhân, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, nguyên Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh đã có cuộc trò chuyện với phóng viên về thực trạng mức sinh thấp và đề xuất các giải pháp thiết thực để phát triển nguồn lực con người cho tương lai, xây dựng một xã hội hạnh phúc, thịnh vượng.

Có ý kiến cho rằng “khuyến sinh” không nên là trách nhiệm của Nhà nước mà là quyền cá nhân và để phát triển bền vững đất nước không thể thiếu yếu tố phát triển bền vững về dân số. Giáo sư nghĩ sao về quan điểm này?

Theo nghiên cứu của tôi, có 5 nguyên nhân gốc rễ của việc mức sinh giảm dưới mức thay thế và tồn tại hàng chục năm là:
Lãnh đạo các nước, chủ các doanh nghiệp không coi tái tạo được con người, tái tạo được gia đình là điều kiện đầu tiên, quan trọng nhất để đất nước phát triển bền vững, dân tộc trường tồn, mà thực tế coi tăng trưởng kinh tế cao, liên tục là mục tiêu cao nhất.

Lãnh đạo các nước né tránh đề cập hậu quả lâu dài của mức sinh dưới mức thay thế, né tránh trách nhiệm của Chính phủ và các chủ doanh nghiệp đối với tình trạng này.

Chính phủ các nước chỉ quy định lương tối thiểu (đủ sống cho người lao động) mà chủ các doanh nghiệp phải bảo đảm, song không quy định lương đủ sống tối thiểu (đủ sống cho mỗi lao động nuôi, dạy được 1 người con tới 18 tuổi và cho học được một nghề).

Ở các nước thu nhập cao, “vai trò kép của người lao động: vừa là đầu vào rất quan trọng và chủ thể sáng tạo của mọi quá trình sản xuất, dịch vụ kinh tế, dịch vụ giáo dục, y tế, văn hóa và của quản lý nhà nước, quốc phòng-an ninh vừa phải sinh con để tạo ra lực lượng lao động tương lai của đất nước mà nếu thiếu thì toàn bộ quá trình phát triển kinh tế-xã hội, quản lý của quốc gia sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng, thậm chí đối diện với nguy cơ tiêu vong” đã không được khẳng định. Chính phủ và các doanh nghiệp đã không tạo các điều kiện cần thiết để người lao động làm được vai trò kép không thể thay thế của họ.

Các chương trình hỗ trợ kết hôn và sinh con của Chính phủ các nước dù tốn kém hàng chục tỷ USD mỗi năm (khoảng 1,5% - 3,5% GDP) đều đã không đạt mục tiêu là ngăn chặn việc giảm mức sinh kéo dài dưới mức thay thế và đưa trở lại mức thay thế.

Để giữ vững được mức sinh thay thế ở nước ta, phải nhận thức rõ và khẳng định vai trò kép của người lao động: “người lao động hiệu quả, sáng tạo ở mọi lĩnh vực kinh tế-xã hội và người sinh con tạo ra người lao động tương lai, thay thế người lao động đã về hưu”. Và để người lao động đảm đương được vai trò sinh con, tạo ra người lao động trong tương lai, họ cần những điều kiện khách quan do Nhà nước và doanh nghiệp bảo đảm như: lương phải bằng hoặc cao hơn lương đủ sống tối thiểu, thời gian làm việc đủ ngắn (bình quân 8 tiếng một ngày, 40 giờ một tuần), điều kiện làm việc khuyến khích người lao động sinh từ 2 con trở lên, có thể thuê hoặc mua nhà với giá chấp nhận được để duy trì được gia đình 2 con trở lên, có nơi trông giữ con từ 6 tháng tuổi để có thể đi làm sau khi sinh theo pháp luật cho phép, hệ thống y tế phát triển với bảo hiểm y tế hợp lý, hệ thống bảo hiểm xã hội bền vững, bảo đảm người lao động có lương hưu đủ sống. Nếu các điều kiện này không bảo đảm thì người lao động sẽ không sinh con hoặc chỉ sinh 1 con, và việc họ làm như vậy là đúng quy luật của cuộc sống. Vì vậy, nếu vai trò kép của người lao động chính là vì lợi ích của đất nước (phát triển kinh tế-xã hội không chỉ hôm nay mà cả ở các thế hệ mai sau) thì Nhà nước và người sử dụng lao động, trước hết là các chủ doanh nghiệp phải thực hiện đúng trách nhiệm của mình.

Xin Giáo sư chia sẻ vai trò của gia đình và cộng đồng, tác động về văn hóa và tâm lý trong việc khuyến khích sinh con. Cần phải làm gì để thay đổi nhận thức của người dân và chung tay của toàn xã hội trong việc ngăn chặn đà mức sinh thấp?

Văn hóa có vai trò rất quan trọng, là một lợi thế quốc gia của Việt Nam trong việc bảo đảm nguồn nhân lực để đất nước phát triển bền vững. Trải qua quá trình dựng nước và giữ nước hàng nghìn năm, gia đình Việt Nam luôn là tế bào của xã hội, nơi con người gắn bó, yêu thương nhau, giúp nhau trong lao động, chăm sóc cuộc sống vật chất và tinh thần của mỗi thành viên, nơi tái tạo con người Việt Nam về thể chất, ngôn ngữ, văn hóa và kỹ năng làm người cho các thế hệ tương lai của đất nước. Ngoài các lý do thuộc trách nhiệm của Chính phủ và doanh nghiệp đã nêu trên, để gia đình hạnh phúc, người vợ thấy có điều kiện để sinh và nuôi dạy tốt 2 con thì cũng còn phải hoàn thiện ý thức, trách nhiệm của người chồng trong việc chia sẻ công việc gia đình. Mặc dù bình đẳng giới ở Việt Nam đạt nhiều kết quả cao hơn ở nhiều nước khác, song chia sẻ trách nhiệm nhiều hơn, đúng mức hơn của chồng trong việc nhà là điều rất cần thiết.

Từ 5 nguyên nhân cốt lõi của việc mức sinh thấp dưới mức thay thế hàng chục năm ở tất cả các nước thu nhập cao hiện nay, theo tôi, cần thay đổi nhận thức của các chủ doanh nghiệp: vì lợi nhuận tối đa thì doanh nghiệp có thể chỉ trả lương tối thiểu mà Chính phủ công bố cho người lao động có năng lực nghề nghiệp thấp nhất, song vì lợi ích quốc gia và chính lợi ích của doanh nghiệp trong tương lai (có đủ lao động theo nhu cầu của doanh nghiệp), doanh nghiệp phải trả lương đủ sống tối thiểu hôm nay.

Khi Việt Nam bị xâm lược, thanh niên tình nguyện lên đường ra trận, chiến đấu, hy sinh vì độc lập, tự do của đất nước. Ngày nay, một bộ phận thanh niên không thấy được, không hiểu là nếu người lao động trẻ không kết hôn, kết hôn rồi không có con, thì chính họ sẽ hủy hoại tương lai đất nước: lao động giảm, dân số giảm, kinh tế trì trệ và dân tộc tự tiêu vong sau hàng trăm năm. Kết hôn, sinh con hay không là quyền tự do của công dân, chúng ta cần tôn trọng, song công dân còn có nghĩa vụ với đất nước. Người Việt Nam yêu nước phải có trách nhiệm góp sức mình vào việc bảo đảm cho đất nước phát triển bền vững lâu dài, kinh tế phát triển, người dân hạnh phúc, dân tộc trường tồn.

Theo Giáo sư, công tác dân số có cần tiếp tục chuyển đổi trọng tâm, từ kế hoạch hóa gia đình sang giải quyết các mối quan hệ dân số và phát triển? Giáo sư có thông điệp nào muốn gửi đến các nhà hoạch định chính sách và cộng đồng về tầm quan trọng của việc khuyến khích sinh con?

Để một quốc gia phát triển bền vững lâu dài, yêu cầu cơ bản không phải là cơ cấu dân số vàng, mà là lao động ổn định, không suy giảm. Điều kiện để có được lao động ổn định lâu dài chính là mức sinh phải bằng hoặc cao hơn mức thay thế. Khi lao động ổn định, cộng với năng suất lao động tăng không ngừng, thì mặc dù người già sẽ tăng do tuổi thọ tăng, xã hội hoàn toàn có đủ điều kiện để chăm sóc tốt. Như vậy, giải pháp cốt lõi là: bảo đảm vững chắc mức sinh thay thế trên cơ sở Nhà nước, doanh nghiệp và người lao động tham gia để tạo ra các điều kiện đồng bộ, khả thi để người lao động tự nguyện sinh bình quân 2,1 con/phụ nữ; đào tạo nhân lực có trình độ cao, đẩy mạnh nghiên cứu và ứng dụng khoa học công nghệ trình độ quốc tế, đẩy mạnh ứng dụng chuyển đổi số, thực hiện xã hội thông minh; xây dựng hệ thống chính trị vững mạnh, dân chủ, phát huy sức mạnh văn hóa Việt Nam dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng với tầm nhìn xa và các giải pháp đột phá trong 20 năm tới.

Từ tầm nhìn và mục tiêu công tác dân số trong tình hình mới thể hiện ở Nghị quyết 21-NQ/TW và Chiến lược phát triển dân số đến 2030 của Chính phủ, từ thực tiễn và bài học về phát triển lao động, dân số ở Nhật Bản, Hàn Quốc và các nước thu nhập cao 50 năm qua, tôi xin kiến nghị:

Thứ nhất, đẩy mạnh truyền thông, giáo dục để mọi công dân, nhất là người từ 15 tuổi trở lên và các chủ doanh nghiệp hiểu rõ vai trò kép của người lao động, “vừa là đầu vào rất quan trọng và chủ thể sáng tạo của mọi lĩnh vực kinh tế-xã hội, vừa là người tạo ra lực lượng lao động tương lai của đất nước”, từ đó khẳng định trách nhiệm của Nhà nước, các chủ doanh nghiệp và toàn xã hội phải tạo ra các điều kiện cần thiết để người lao động có thể sinh và nuôi được 2 con đàng hoàng, làm cơ sở cho bảo đảm vững chắc mức sinh thay thế của Việt Nam từ 2035 về sau.

Thứ hai, Đảng đã chỉ đạo, Chính phủ đang triển khai xóa nhà tạm trên phạm vi cả nước, xây nhà cho người thu nhập thấp thuê hoặc mua, phổ cập giáo dục mầm non cho trẻ em mẫu giáo 3 - 5 tuổi, miễn học phí cho học sinh cả nước, phổ cập bảo hiểm y tế toàn quốc. Trên nền tảng đó, để bảo đảm vững chắc mức sinh thay thế cả nước trước năm 2035 thì giải pháp cần triển khai ngay là xây dựng lộ trình chuyển từ lương tối thiểu sang lương đủ sống tối thiểu và các chính sách đi kèm để trước năm 2035 thực hiện lương đủ sống tối thiểu trên phạm vi toàn quốc.

Thứ ba, để phát huy lợi thế lao động của Việt Nam (quy mô tương đối lớn, sức khỏe ngày càng tăng, trình độ nghề nghiệp ngày một nâng cao, yêu nước) thì cần xây dựng lộ trình tăng tuổi hưu từ nay đến năm 2040, để mọi người Việt Nam còn đủ sức khỏe, năng lực trí tuệ và kỹ năng, có thể lao động phù hợp vì lợi ích quốc gia, vì hạnh phúc của bản thân.

Trân trọng cảm ơn Giáo sư!

Tổ chức thực hiện :
Ban Nhân Dân hằng tháng
Nội dung :
Ngọc Dung-Công Vinh-Ái Minh- Gia Khánh-TS Phạm Vũ Hoàng-Hoài Thu
Trình bày mỹ thuật :
Duy Thanh
Ảnh :
Duy Linh, Duy Thanh, internet.