Nhà trí thức dấn thân

Mặc dù xuất thân và chịu ảnh hưởng sâu sắc của Nho học, nhưng ngay từ khi còn nhỏ, Hồ Đắc Di đã được gia đình hướng con đường học tập theo văn hóa phương tây. Giữa lúc thời cuộc nhiễu nhương, sự giao lưu và tiếp biến văn hóa Đông-Tây diễn ra mạnh mẽ thì việc hướng theo Tây học có lẽ là một sự lựa chọn hợp thời và có thể đem lại một tương lai tươi sáng hơn.

Với điều kiện của một gia đình quan lại, Hồ Đắc Di được gửi ra Hà Nội và học tại Trường Lycée Albert Sarraut. Từ năm 1918 đến 1930, những năm diễn ra nhiều biến động của lịch sử và phong trào yêu nước ở Việt Nam, Hồ Đắc Di du học tại Pháp. Ông học trung học ở Bordeaux, sau đó theo học về y khoa tại Trường đại học Tổng hợp Paris.

Sau hơn chục năm du học ở xứ người, Hồ Đắc Di trở về nước với tư cách là một trí thức Tây học cùng những tư tưởng mới mẻ, nguyện đem sở học của mình ra để phục vụ nhân dân lầm than. Nhưng sau cao trào cách mạng Xô Viết-Nghệ Tĩnh, thực dân Pháp tăng cường đàn áp các phong trào yêu nước, xiết chặt các hoạt động văn hóa, tư tưởng. Hồ Đắc Di về Huế và làm việc như một bác sĩ thực tập và chịu sự khinh mạt từ người Pháp. Một thời gian sau ông được điều chuyển vào Quy Nhơn công tác.

Năm 1932, ông được mời ra công tác tại Trường đại học Y và Bệnh viện Phủ Doãn. Tại đó, ông đã dũng cảm nói lên quan điểm cá nhân và đấu tranh đòi được hành nghề giải phẫu. Với sự cương quyết và tấm lòng trong sáng, ông trở thành người Việt Nam đầu tiên được chính quyền thực dân Pháp cho làm bác sĩ phẫu thuật.

Chứng kiến cảnh lầm than của nhân dân Việt Nam, sự coi thường của người Pháp đối với người bản xứ, Hồ Đắc Di cảm thấy tủi nhục mà không biết làm cách nào. Trong lúc ấy, một bộ phận lớn trí thức cũng chỉ dám bày tỏ tiếng nói yêu nước một cách kín đáo thông qua các bài viết, nghiên cứu đăng tải trên các tờ báo, tạp chí. Khi thời cơ đến, đại bộ phận trí thức hướng theo lá cờ của Việt Minh để làm cuộc Cách mạng lớn nhất, lật đổ ách thống trị của thực dân, phong kiến, giải phóng dân tộc khỏi ách nô lệ kéo dài thế kỷ.

Trong và sau Cách mạng Tháng Tám, dưới ảnh hưởng của Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh, thấm nhuần văn hóa truyền thống dân tộc và đặc biệt là tinh thần yêu nước luôn đau đáu trong tâm can nên những trí thức như Hồ Đắc Di đã sẵn sàng tham gia cách mạng và kháng chiến một cách vô tư nhất. Tài năng của những trí thức này đã được nhìn nhận một cách trân trọng, xác đáng nhất khi những chức vụ quan trọng trong Chính phủ và các bộ máy của các ngành, các cấp đều do họ nắm giữ.

Giáo sư Hồ Đắc Di khẳng định rằng hoạt động của nhóm Việt Nam yêu nước do Nguyễn Ái Quốc đứng đầu đã gây tác động mạnh mẽ đối với Việt kiều ở Pháp. Tám yêu sách của Nguyễn Ái Quốc đưa ra tại Hội nghị Versailles gây tiếng vang lớn. Hoạt động của Nguyễn Ái Quốc đã thức tỉnh lòng yêu nước trong nhiều tầng lớp Việt kiều. Đến những ngày Cách mạng Tháng Tám thì ảnh hưởng ấy càng lớn lao. Bác sĩ Hồ Đắc Di viết:

“Nghe ba chữ Nguyễn Ái Quốc tôi rất xúc động. Thì ra, Người mà mình vẫn hằng nghe tiếng, vẫn được nghe bạn bè hỏi đến, người đó đã cất tiếng nói đanh thép đòi quyền lợi chính đáng của đất nước Việt Nam, làm cho bất cứ người Việt Nam nào cũng cảm thấy tự hào ấy chính là người ngồi trước mặt tôi kia. Thời ấy, một số anh em sinh viên chúng tôi tham gia bán báo Người cùng khổ và Việt Nam hồn cho thợ thuyền ở khu La tinh. Bấy giờ lính thợ Việt Nam ở Paris cũng nhiều, anh em rất quen biết hai tờ báo trên và tên ông Nguyễn Ái Quốc”[1].

Sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, bác sĩ Hồ Đắc Di được Chính phủ giao nhiều nhiệm vụ quan trọng như: Tổng thanh tra Y tế, Tổng Giám đốc Đại học vụ, Giám đốc Bệnh viện Đồn Thủy. Những ngày độc lập ngắn chẳng tày gang, khi ngay sau đó thực dân Pháp nổ sung ở Nam Bộ (23-9), đánh dấu cho sự xâm lược trở lại nước ta. Các trí thức dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ mới lại bắt đầu bước vào những tháng ngày gian khổ nhưng cũng đầy vinh quang. Sau ngày toàn quốc kháng chiến (12/1946), cùng với Giáo sư Tôn Thất Tùng, Giáo sư Hồ Đắc Di đã tổ chức các hoạt động cứu chữa cho thương binh và nhân dân, đào tạo cán bộ y tế trong những điều kiện khắc nghiệt, đồng thời đặt quyết tâm phải duy trì trường Y, phục vụ cho cuộc kháng chiến.

Những năm tháng ở Việt Bắc là những tháng ngày gian khó, nhưng nhờ quyết tâm và lòng yêu nước sáng trong, Giáo sư Hồ Đắc Di cùng với học trò – Giáo sư Tôn Thất Tùng trở thành linh hồn của Trường đại học Y, đào tạo nhiều cán bộ y tế, phục vụ trực tiếp cho cuộc kháng chiến, góp phần đưa lại thắng lợi của dân tộc ta vào năm 1954.

Khi ấy cả trường Đại học Y chỉ có hai giáo sư là bác sĩ Hồ Đắc Di và bác sĩ Tôn Thất Tùng, sau này có thêm bác sĩ Đặng Văn Ngữ ở Nhật về (sau năm 1950), một số y tá và 11 sinh viên (mà khi đó gọi là sinh viên xung phong).

Bác sĩ Hồ Đắc Di viết về một lần như thế: “Nghe tiếng chúng, tôi rợn tóc gáy, tim đập tưởng như muốn vỡ ra. Tôi lo quá. Vợ tôi đưa mắt nhìn tôi. Chúng biết rõ chỗ chúng tôi nấp thật chăng? Trong cơn hoảng hốt, tôi đã nói nhỏ với vợ tôi một câu mà tôi còn nhớ mãi, một câu nói hết sức tỉnh táo: Chết thì chết chứ không để bọn Pháp bắt lại một lần nữa. Câu nói ngắn gọn trong giây phút căng thẳng đó không phải là ý nghĩ thoảng qua, mà là điều tôi đã nghiền ngẫm từ lâu, đã ăn sâu trong tiềm thức tôi”.

Suốt cuộc kháng chiến chống Pháp, bác sĩ Hồ Đắc Di cùng các trí thức khác như Tôn Thất Tùng, Đặng Văn Ngữ, Đỗ Xuân Hợp… đã đào tạo ra bao lớp sinh viên y khoa, trực tiếp phục vụ cho cuộc kháng chiến và nhu cầu khám chữa bệnh của nhân dân. Cuộc kháng chiến gian khổ, ăn đói, ở rừng không thể làm nhụt ý chí của các trí thức vốn xuất thân dòng dõi quan lại. Động lực có gì khác ngoài lòng yêu nước nồng nàn và một tinh thần dấn thân. Giáo sư Hồ Đắc Di là một đại diên tiêu biểu cho thế hệ trí thức tinh hoa Việt Nam thế kỷ 20, một người dám từ bỏ tất cả danh lợi của cái tôi để sống và cống hiến cho cái ta chung.

"Tất cả chúng ta hãy để cho mình được cuốn theo làn gió lớn vĩ đại, làn gió ấy đang dựng dậy cả một dân tộc".

_{(Bài phát biểu của Hiệu trưởng Hồ Đắc Di tại Lễ khai giảng Trường đại học Y, 6/10/1947.)}

Hơn ai hết, trên tư cách là người đứng đầu một trường đại học lớn, Giáo sư Hồ Đắc Di lường trước được những hiểm nguy, tổn thất, hy sinh của cuộc kháng chiến, nhưng vẫn luôn lạc quan. Ông đã biến buổi khai giảng thành một buổi diễn thuyết, nhắc lại những giá trị truyền thống, lòng yêu nước, lịch sử chống ngoại xâm hào hùng của dân tộc Việt Nam. Những tội ác của kẻ thù được nhắc lại, những tiến bộ khoa học của loài người được nêu lên là sự phủ nhận cho một cuộc chiến tranh phi nghĩa mà thực dân Pháp đang gieo rắc ở Việt Nam.

Bởi vậy, ông nhấn mạnh trách nhiệm của mỗi sinh viên y khoa: “Trong phút giây lịch sử mà sự bất trắc còn đè nặng lên vận mệnh của Tổ quốc, chúng ta hãy hướng lòng mình về những anh hùng dân tộc… Tất cả chúng ta hãy để cho mình được cuốn theo làn gió lớn vĩ đại, làn gió ấy đang dựng dậy cả một dân tộc. Hãy đưa những âm thanh cao vút vào lòng say mê lý tưởng của chúng ta. Hãy nhấn chìm mọi lợi ích cá nhân”[2].

Việc ghi danh vào trường Đại học Y khoa của các thanh niên cũng là một nhiệm vụ. Theo sự mô tả của GS Hồ Đắc Di thì sinh viên trường Y phải lắng nghe lời kêu gọi cầm vũ khí mà cha ông đã phát ra từ chiều sâu lịch sử. Ông nhấn mạnh: “Kìa, cha ông chúng ta đang từ trong mộ đứng thẳng dậy, ra hiệu cho chúng ta làm tròn nhiệm vụ. Và dường như để thuyết phục những người còn lưỡng lự, bên tai chúng ta bỗng nghe văng vẳng từng tiếng rồi rền vang thành lời kêu gọi mênh mang tiếng giục giã “Tiến lên” mà đời sau sẽ còn nhắc mãi. Giờ giải phóng trên đồng hồ lịch sử đã điểm. Nó thúc kèn tập hợp mọi lực lượng, động viên mọi cố gắng cao nhất và quyết định nhất chắc chắn sẽ đưa ta tới độc lập và tự do, vĩnh viễn giải phóng mảnh đất thiêng liêng này – mảnh đất ngày hôm qua là cái nôi của tuổi thơ ấu và ngày mai sẽ là nơi an nghỉ cuối cùng của chúng ta – thoát khỏi xiềng xích nô lệ”[3].

Sự đồng cảm và thấu hiểu là điều dễ nhận thấy trong những lời lẽ mượt mà, sâu sắc của Giáo sư Hồ Đắc Di. Ở đó, chúng ta cảm nhận được một quyết tâm lớn lao của người đứng đầu trường Y, một ý chí lớn lao trong việc chiếm lĩnh chuyên môn khoa học và hơn hết là độc lập cho dân tộc, tự do cho nhân dân.

Ông bày tỏ: “Tôi tin tưởng rằng ý định của tôi cũng tìm được sự đồng cảm đặc biệt với những nguyện vọng sâu xa nhất của các bạn bởi vì tôi đã đọc được trên nét mặt của các bạn bầu nhiệt huyết hăng say ấy và đã thấy trong ánh mắt của các bạn sáng lên ngọn lửa mãnh liệt ấy. Những cái đó chứng tỏ sự xúc động cũng như quyết tâm không lay chuyển của các bạn đi theo con đường vừa mới vạch ra, một con đường có sự ủng hộ của lương tâm, sự ưng thuận của lý trí và sự đồng tình của trái tim”[4].

Vinh-lụy nghề y

Nhưng chỉ có lương tâm thì chưa đủ, nghề nghiệp của người thầy thuốc phải theo sát mọi phát minh mới, những tiến bộ mới nhằm bảo đảm việc chẩn đoán chính xác và bảo đảm kiểm tra được những ấn tượng của giác quan. Thiếu khoa học, thầy thuốc không thể sử dụng những trang thiết bị hoàn hảo. Do vậy, muốn thông thạo những kỹ thuật tinh vi và phức tạp, thầy thuốc cần phải có học vấn sâu rộng, có giác quan tinh tế và đôi tay khéo léo. Bởi vậy, họ cần phải rèn luyện, trau dồi liên tục kiến thức để đáp ứng yêu cầu chuyên môn từ thực tiễn đặt ra. GS Hồ Đắc Di khái quát: “Nghệ thuật trong y học là óc tinh tế được gọi là năng khiếu lâm sàng, là do sự tổng hợp của logic, phương pháp và lẽ phải mà hình thành”[6].

Không chỉ cần chuyên môn giỏi, luôn cập nhật với tiến bộ mới, người thầy thuốc buộc phải có một trình độ văn hóa cao để làm cho họ khác với một người thợ thủ công khéo léo. Giáo sư Hồ Đắc Di cho rằng để làm được việc đó cần phải phát triển mọi năng lực tinh thần và đạo đức, khoa học và nghệ thuật; biết kết hợp khoa học với văn hóa.

Ông nhấn mạnh: “Nếu nghề nghiệp gây ra cô lập thì trái lại văn hóa làm xích tới vì cơ sở của văn hóa là chủ nghĩa nhân đạo mà thuyết tân Hippocrate lấy làm cứu cánh có cơ sở”.

Theo Giáo sư Hồ Đắc Di, nếu người thầy thuốc là một nghệ sĩ vì khoa học của họ là một nghệ thuật thì họ phải là một “người hiền” bởi vì tâm hồn họ là niềm tin và nghề của họ là sứ mệnh. Lòng trắc ẩn, tình thương bệnh nhân thúc đẩy họ làm việc liên tục để rèn luyện, đáp ứng lòng tin của người bệnh.

Giáo sư vẫn được các thế hệ y bác sĩ Việt Nam nhắc lại như một biểu tượng lớn của ngành y Việt Nam hiện đại. Những cống hiến hết mình của Giáo sư trên tư cách một người trí thức và những đóng góp cho nền y học nước nhà trên khía cạnh một thầy thuốc, một nhà khoa học sẽ mãi mãi còn được nhắc nhớ về sau.