Giữa vùng đất cao nguyên Lâm Đồng, hàng trăm giống sắn từ khắp các châu lục đang âm thầm sinh trưởng trong một sứ mệnh đặc biệt: tạo ra giống cây bền vững, kháng bệnh, thích nghi với biến đổi khí hậu; hướng đến một tương lai nông nghiệp xanh.

Đây là mục tiêu trọng tâm của Dự án “Các hệ thống sản xuất kháng bệnh bền vững ở khu vực Mekong”, được triển khai ở Việt Nam, Lào và Campuchia nhằm hiện thực hóa mục tiêu phát thải ròng bằng 0 ngay từ chính ruộng vườn của người nông dân.

Mỗi quốc gia trong dự án đảm nhận vai trò khác nhau: Việt Nam là trung tâm lai tạo và đánh giá giống, Lào và Campuchia là nơi thử nghiệm điều kiện trồng đa dạng và tiếp nhận công nghệ, từ đó tạo ra chuỗi giá trị vùng khép kín và thích ứng.

Trong nền nông nghiệp hiện đại, nơi mỗi hạt giống không chỉ là một đơn vị sinh học mà còn là một chiến lược ứng phó với biến đổi khí hậu, giống cây trồng đang trở thành một “vũ khí mềm” - vừa giúp bảo vệ sinh kế, vừa giảm áp lực môi trường.

Giữa những luống sắn xanh non đang vươn mình trên mảnh đất thử nghiệm rộng 3.000m² tại Trung tâm Nghiên cứu thực nghiệm nông nghiệp Hưng Lộc (một trong 5 trung tâm nghiên cứu thuộc Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp miền nam), Cán bộ kỹ thuật của dự án, anh Trương Minh Hòa tỉ mỉ kiểm tra từng cây con mới nảy mầm. Anh Hòa cùng các cộng sự ở đây làm công việc có phần âm thầm nhưng lại là điểm khởi đầu cho một hành trình lớn hơn - hành trình tạo ra giống sắn bền vững.

“Quy trình lai tạo giống mất khoảng 5 đến 7 năm”, anh Hòa bắt đầu câu chuyện. “Từ việc chọn giống bố mẹ, thực hiện thụ phấn, thu hạt, rồi ươm lên cây con. Mỗi năm, chúng tôi có thể tạo ra khoảng 10.000 hạt, nhưng chỉ khoảng 7.000 cây con sống được. Trong số đó, sẽ chọn lọc từng cây một. Cây nào dáng không đẹp, nhiễm bệnh, cho lượng tinh bột thấp là bị loại ngay”.

Quá trình chọn lọc này diễn ra liên tục, nghiêm ngặt. Cây con được nhân lên qua nhiều cấp độ - S1, C1 - rồi thử nghiệm trên những ô ruộng nhỏ, sau đó mở rộng ra ô lớn. Từng bước nhằm đánh giá kỹ lưỡng các đặc tính về: năng suất, hàm lượng tinh bột, khả năng kháng bệnh, hình thái thân lá… Cuộc tuyển chọn khắc nghiệt nhưng cần thiết nhằm tìm ra những “ứng viên sáng giá” cho việc mở rộng ra sản xuất đại trà.

“Trước đây phải để côn trùng như ong, bướm giúp thụ phấn. Giờ thì chúng tôi chủ động làm bằng tay, sau đó còn ‘chạy DNA’ để kiểm tra có gene kháng bệnh hay không. Nhờ ứng dụng sinh học phân tử mà rút ngắn được rất nhiều thời gian, tiền bạc và diện tích đất thí nghiệm”, anh Hòa cho biết.

Bằng quy trình lai tạo hiện đại, kết hợp công nghệ sinh học phân tử, hàng nghìn dòng sắn đang được chọn lọc để tạo ra thế hệ cây trồng vừa có năng suất cao, vừa phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng khắc nghiệt, lại giảm thiểu nhu cầu sử dụng đất, phân bón, nước - những nguồn phát thải lớn trong nông nghiệp truyền thống.

Từ phòng thí nghiệm đến ruộng thử nghiệm, dự án lai tạo giống sắn kháng bệnh được vận hành như một dây chuyền công nghệ nông nghiệp hiện đại. Một trong những điểm đặc biệt của quy trình này là vườn lai tạo đặt tại Lâm Đồng. Nơi đây, tuy không phải là vùng đất lý tưởng để canh tác sắn, nhưng được đánh giá có điều kiện độ cao phù hợp để kích thích cây sắn ra hoa giúp lai tạo giống.

“Cây sắn ở vùng thấp thường không ra hoa do không phân cành. Phải mang lên vùng cao để gây ức chế sinh trưởng, khi đó mới phân cành và trổ hoa được”, bà Cù Thị Lệ Thủy, Quản lý Chương trình Lai tạo giống sắn thuộc Trung tâm Nông nghiệp nhiệt đới quốc tế (CIAT) chia sẻ với nhiều kỳ vọng khi được làm việc cùng các cán bộ kỹ thuật của Trung tâm Nghiên cứu thực nghiệm nông nghiệp Hưng Lộc trong một dự án đầy ý nghĩa.

Tại đây khu vực lai tạo ở Lâm Đồng, hơn 100 giống sắn từ Việt Nam, châu Á và cả châu Phi được tập hợp để lai tạo. Kỹ thuật chiếu sáng đỏ ban đêm, tỉa cành và biến đổi hoa đực thành hoa cái được áp dụng đồng bộ nhằm tăng tỷ lệ thụ phấn thành công. “Chúng tôi dùng ánh sáng đỏ để kéo dài thời gian ra hoa, đồng thời tỉa cành đúng thời điểm. Có giống thân thẳng, không phân nhánh, trước đây gần như không thể cho hoa, giờ đã ra hoa tốt”, bà Phạm Thị Nhạn, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu thực nghiệm nông nghiệp Hưng Lộc chia sẻ.

Đây là bước đột phá quan trọng giúp rút ngắn chu kỳ chọn tạo giống sắn từ 7 năm xuống còn 3-5 năm, từ đó giúp tiết kiệm một khoảng thời gian quý giá trong bối cảnh dịch bệnh cây trồng diễn biến nhanh và khó lường.

Sắn từ lâu đã là cây trồng chủ lực của hàng triệu hộ nông dân nhỏ lẻ tại Việt Nam và khu vực Đông Nam Á lục địa. Không chỉ đóng vai trò quan trọng trong an ninh lương thực, cây sắn còn là nguyên liệu thiết yếu cho các ngành công nghiệp chế biến tinh bột, cồn sinh học, thức ăn chăn nuôi. Giá thành ổn định, đầu ra rộng mở khiến loại cây này trở thành một “bảo hiểm sinh kế” cho người nông dân. Sắn hiện là một trong 10 loại nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, đưa Việt Nam trở thành nước xuất khẩu khoai mì lớn thứ 2 thế giới, chỉ sau Thái Lan.

Tuy nhiên, việc canh tác thiếu bền vững lại khiến loại cây này đối mặt với hàng loạt rủi ro. Việc mở rộng diện tích trồng ồ ạt theo giá thị trường đã dẫn đến tình trạng độc canh, suy thoái đất, và đặc biệt là sự bùng phát của bệnh khảm lá sắn, do virus lây truyền qua bọ phấn trắng, khiến năng suất sụt giảm nghiêm trọng. Trong khi đó, giống sắn hiện có phần lớn chưa đáp ứng được yêu cầu về kháng bệnh, thích ứng khí hậu và hiệu quả kinh tế.

“Một giống sắn bền vững là khi trồng năm này sang năm khác, nếu giống đó kháng bệnh thì năm nào nó cũng có khả năng kháng bệnh, chứ không phải năm nay kháng bệnh, sang năm lại không, như vậy người nông dân sẽ bị mất hết”, bà Cù Thị Lệ Thủy chia sẻ.

Do đó, đích đến cuối cùng của toàn bộ quy trình này là một giống cây bền vững, có thể tồn tại nhiều năm mà không đòi hỏi quá nhiều tài nguyên đầu vào.

Bà Cù Thị Lệ Thủy chia sẻ: “Chúng tôi muốn tạo ra giống có thể giúp họ yên tâm canh tác lâu dài. Giống sắn hiện tại có nhiều bệnh nổi lên, như nhiễm virus khảm lá, trồi rồng, thối rễ. Cái đáng quan ngại nhất là lở cổ rễ, củ thối hết. Đó là thách thức lớn của người trồng sắn".

“Giảm diện tích không đồng nghĩa giảm sản lượng, mà là sử dụng tài nguyên hiệu quả hơn. Chúng tôi hướng đến mô hình nông nghiệp tiết kiệm tài nguyên nhưng vẫn bảo đảm lợi nhuận cho người dân”, bà Nhạn nói thêm.

Dự án đã chọn lọc được 9 dòng sắn lai ưu tú và đang tích cực chia sẻ nguồn gene quý giá này với Lào và Campuchia. Các dòng lai tạo này hiện đang trong giai đoạn nhân giống, hứa hẹn sẽ mang đến những giống sắn mới, năng suất cao và khả năng chống chịu bệnh tốt cho các quốc gia láng giềng, củng cố sự thịnh vượng chung của khu vực.

Theo bà Cù Thị Lệ Thủy, hiện nay, các dòng sắn được lai tạo tại vườn ở Lâm Đồng đang bước vào giai đoạn đánh giá tại 3 địa phương đại diện gồm Tây Ninh, Đắk Lắk và Đồng Nai. “Đây là các dòng sắn được lai giữa giống bản địa Việt Nam với các giống mang gene kháng bệnh từ châu Phi và Colombia”, bà Thủy cho biết. “Các giống này không chỉ kháng bệnh khảm lá mà còn đang được đánh giá kỹ về năng suất, chất lượng củ, hàm lượng tinh bột và sự phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng tại từng địa phương”.

Giai đoạn hiện nay mới chỉ có sự tham gia của các nhà tạo giống; nông dân sẽ được đưa vào thử nghiệm sau khi hoàn tất đánh giá ban đầu. “Thông thường, một giống sắn phải trải qua ít nhất 5 năm từ lai tạo đến khi đưa vào sản xuất đại trà”, bà Thủy nói thêm.

Dự án giống sắn bền vững tại Việt Nam không đơn thuần là một chương trình nông nghiệp mà là một mô hình khí hậu tiên phong, tích hợp công nghệ cao, hợp tác khu vực và chuyển giao tri thức cho cộng đồng.

Với sự tài trợ từ Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp quốc tế Australia (ACIAR) và phối hợp thực hiện cùng Trung tâm Nông nghiệp nhiệt đới quốc tế CIAT, dự án đang góp phần củng cố chuỗi giá trị sắn bền vững trong toàn khu vực Mekong.

Sự đồng hành của Australia trong các chương trình như ACIAR không chỉ mang lại nguồn lực tài chính và kỹ thuật, mà còn thể hiện rõ cam kết chính trị lâu dài với tương lai nông nghiệp bền vững của Việt Nam.

“Người dân Việt Nam thường biết đến Australia qua giáo dục và thương mại, nhưng thực tế, hợp tác sâu rộng trong lĩnh vực nông nghiệp, thông qua các chương trình như của ACIAR, chính là minh chứng rõ nét cho cam kết lâu dài của Australia trong việc đồng hành cùng Việt Nam giải quyết các thách thức cấp bách như biến đổi khí hậu, suy thoái đất và an toàn thực phẩm”, ông Brent Steward, Phó Tổng lãnh sự Australia tại Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ khi đến thăm dự án.

Trên hành trình hướng đến thực hiện cam kết Net Zero của Việt Nam vào năm 2050, giống cây trồng sẽ vừa là nền tảng của an ninh lương thực, vừa là công cụ giảm phát thải hiệu quả.

“Chúng tôi hy vọng từ mô hình này, sẽ mở rộng áp dụng sang các cây trồng khác. Mục tiêu cuối cùng là hướng tới một nền nông nghiệp thực sự bền vững không chỉ trong nước, mà cho cả khu vực”, anh Trương Minh Hòa kết thúc cuộc trò chuyện với một niềm tin ở nơi cánh đồng của tương lai.

Đằng sau những luống sắn đang bén rễ khắp 3 vùng sinh thái Tây Ninh, Đồng Nai và Đắk Lắk là nỗ lực không ngơi nghỉ của một tập thể những người làm khoa học thầm lặng - những “kiến trúc sư” của sự sống xanh, bền vững từ từng cây giống. Họ không chỉ tạo ra một giống cây mới, mà còn đặt nền móng cho một hướng đi lâu dài - nơi khoa học, nông nghiệp và khí hậu không đứng ở ba ngả khác nhau, mà cùng hội tụ trong một mục tiêu chung: Phát triển nông nghiệp bền vững trong hành trình Net Zero.

Trong hành trình dài và nhiều thách thức của mục tiêu Net Zero, mỗi nông dân sẽ cần có một “cây giống tốt” để bắt đầu. Và những nhà lai tạo giống như bà Thủy, bà Nhạn, anh Hòa cùng các cộng sự chính là những người đang lặng lẽ đặt hạt mầm cho một tương lai nông nghiệp vừa nuôi sống con người, vừa cứu lấy hành tinh.