Từ sự thanh lịch và an bình tới khả năng tư duy sáng tạo của con người Thăng Long-Hà Nội

Tính chất thanh cao, tôn trọng sự hài hòa và an bình, cũng khiến cho văn hóa Thăng Long-Hà Nội trở thành tâm điểm của những sáng tạo và phát triển văn hóa. Bởi vậy, trong thế giới ngày nay, việc thiên hạ lựa chọn và phong tặng danh hiệu “thành phố hòa bình” cho Hà Nội cũng quả là sáng suốt.

Với những ưu thế của một khu vực kinh đô, nơi tập trung những cơ quan quản lý và điều hành đất nước, Thăng Long-Hà Nội từ xa xưa cũng còn là một thành phố sáng tạo, nơi sản sinh và phát triển xu hướng hàn lâm, bác học trong văn hóa Việt nam. Nó cũng thực sự là mảnh đất đào tạo và tôi luyện ra những nhân tài cho đất nước.

Về phương diện này, chính môi trường sống Thăng Long Hà Nội cũng tạo cho người Thăng Long Hà Nội có điều kiện thuận lợi hơn những khu vực khác trong học tập, lao động và sáng tạo.

Với tính chất trung tâm và hội tụ của mình, Thăng Long-Hà Nội là nơi tiếp thu khả năng sáng tạo của của cả nước. Theo phân tích của giáo sư Nguyễn Huệ Chi, chúng ta không nên nhìn nhận văn hóa Hà Nội, con người Hà Nội “bằng con mắt tĩnh mà cần phải hiểu nó như một khái niệm động”. “Đó phải là sự hợp lưu của con người ở nhiều vùng miền, là tinh hoa của nhiều vùng miền góp lại mà có. Từ xa xưa nhà Lý quê ở Kinh Bắc, đã đưa văn hóa phật giáo về góp mặt với Thăng Long. Nhà Trần quê ở Tức Mặc đã góp thiên tài ở đất Thiên Trường cho Thăng Long nhiều nữa, tất cả đêu bổ sung vào đội ngũ những con người Thăng Long- Hà Nội chân chính và đều góp phần làm nên thành tựu đa dạng của văn hóa Thăng Long - Hà Nội trong văn hóa Việt Nam”.

Ngược lại, Nguyễn Huệ Chi cũng cho rằng, chính môi trường văn hóa Thăng Long Hà Nội “đã có một ưu thế riêng vừa cải biến nhanh chóng cốt cách của những con người nhập cư, biến họ thành người Hà Nội, vừa chưng cất, tinh lọc mọi sản phẩm mà họ sáng tạo để sớm trở thành những giá trị mới mẻ, khác xa với văn hóa gốc rễ nơi họ ra đời”³⁶. Ông cũng nhắc lại lời của Ngô Thì Sĩ khi nói về trường hợp của Lê Quý Đôn đã cho rằng phải thông qua môi trường học vấn của Kinh đô Thăng Long thì Lê Quý Đôn mới có thể trở thành một ông Bảng nhãn uyên bác đến như vậy, mà “nếu chỉ ở Thái Bình thôi thì quyết không bao giờ có được”.

Chính từ đặc điểm mang tính chất trung tâm và tụ hội của Thăng Long Hà Nội mà chúng ta có thể thấy, dường như trong lịch sử phát triển của dân tộc, tất cả những thánh hiền, anh hùng, nghệ sĩ, danh nhân nổi tiếng của dân tộc đều ít nhiều có quan hệ tới mảnh đất địa linh nhân kiệt này. Hoặc sinh ra lớn lên tại đây, hoặc học hành đỗ đạt tại đây, hoặc lập nghiệp, công thành danh toại tại đây, thậm chí hy sinh thân mình vì mảnh đất này.

Thăng Long xưa luôn được coi là mảnh đất của những người sáng tạo, những thần đồng, những thiên tài. Người ta nói nhân tài nơi đây xuất hiện như lá tre, xuất hiện từ khi tuổi còn rất trẻ, ba tuổi đánh giặc như Thánh Gióng, trẻ chăn trâu, đánh khăng ngoài đường nhưng vẫn có thể ứng đối chữ nghĩa, văn chương trôi chảy. Giai thoại về những cậu học trò đối đáp với sứ thần Trung hoa khiến họ phải bẽ mặt còn lưu giữ mãi cho tới ngày nay.

Người Thăng Long xưa xuất hiện trong giới chính trị, văn nhân tao nhã, ở nơi nào họ cũng đứng nơi vị trí đầu bảng, trong nhóm những người xuất sắc nhất. Đều này dường như là hiển nhiên rồi.

Nhưng Thăng Long xưa cũng còn có rất nhiều người được coi là “dị nhân”, những tài năng xuất chúng, chẳng có thi cử đỗ đạt gì mà vẫn thông kim bác cổ. Người ta nói nhiều đến môt tầng lớp thật đặc biệt được gọi là “sĩ phu Bắc Hà”, mà đặc trưng nhất cho nhóm người này chính là dân Thăng Long. “Sĩ phu Bắc Hà” có thể có rất nhiều điều khiến cho sĩ phu nơi khác nể sợ cũng có, mà ghen tỵ cũng có, cả cảm phục mà đôi khi cũng cả căm ghét. Nhưng rõ ràng là khi nói đến “Sĩ phu Bắc Hà” thì dường là ít ai phủ nhận được rằng họ là những người đặc biệt, mà đặc biệt nhất chính là họ có tài năng sáng tạo.

Sông Tô nước chảy lượn vòng 
Ấy nơi thục nữ anh hùng giáng sinh
Sông Hồng uốn khúc chảy quanh
Giai nhân tài tử lừng danh chốn này

Các cậu học trò xứ Thăng Long xưa hay chữ đã đành, nhưng ngoài việc vận dụng chữ nghĩa văn chương như thần- trường hợp của “Thần Siêu” (Nguyễn Văn Siêu), “Thánh Quát” (Cao Bá Quát), họ còn là những người uyên thâm bác học, hỏi đâu biết đấy. Không có một mảnh đất thuận lợi một môi trường học vấn cao như Thăng Long thì điều đó thật khó có thể có được.

Thăng Long là mảnh đất sinh ra, nuôi dưỡng và đào tạo nhân tài. Thăng Long cũng là nơi phát hiện, rèn luyện và sử dụng nhân tài. Và sau cùng, cái miền “phồn hoa thứ nhất Long thành” cũng là môi trường hoạt động khắc nghiệt để chọn lựa và đào thải nhân tài.

Ngày xưa, sống ở đất Kinh kỳ Thăng Long mà không học hành, rèn luyện, lao động miệt mài là khó có thể tồn tại được. Văn hóa Thăng Long dường như không chấp nhận những sự dễ dãi. Công tử bậc nhất kinh thành như cậu Chiêu Bảy (Nguyễn Du), cha là Nguyễn Nghiễm làm đến tể tướng, anh Nguyễn Khản là Tả thị lang Bộ Hình, đều là quan đại thần, học vấn tri thức đầy mình, thế mà thuở nhỏ vẫn phải ngày ngày qua đò sang sông để học tập thêm.

Ở một môi trường đầy những nhân tài, tri thức và học vấn nếu không cẩn thận sẽ bị coi thường ngay. Ai dám bảo chỉ có những người mũ cao áo rộng, xa mã cao sang mà ngay cả những kẻ trông bề ngoài rất bình dị xung quanh ta đều có thể là những nhân tài “thơm tho hoa sói hoa nhài, khôn khéo thợ thầy Kẻ Chợ”. Người nào chỉ hợm mình chút ít thôi sẽ trở thành một lũ “dê cỏn buồn sừng húc dậu thưa”, nhẹ nhàng thì cũng bị gọi lại để nhắc nhở kiểu như :

Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ
Lại đây cho chị dạy làm thơ
(Hồ Xuân Hương)

Tài giỏi đến như Trương Hán Siêu, ở dưới trướng của Hưng Đạo Đại Vương mà đôi lúc vẫn bị người Thăng Long gọi là người của “thôn cầu cước” (kẻ đá cầu ở thôn dã). Chẳng thế mà có người cho rằng, trong sự ác cảm của Tự Đức đối với Cao Bá Quát có cả sự biểu hiện của một chút tự ti, một chút mặc cảm của một ông vua đầy quyền lực, tự phụ trước một nhân tài Thăng Long mà tự mình hiểu rằng về học vấn khó có thể sánh bằng.

Người Thăng Long-Hà Nội đa tài, năng động và sáng tạo một phần cũng nhờ bầu không khí đa tài và năng động của chính Thăng Long - Hà Nội. Tài năng của Thăng Long-Hà Nội, được đào tạo từ các lò học của mảnh đất này là sự hòa quyện giữa tính uyên bác, hàn lâm với tính dân gian, dân dã, giữa sự nghiêm túc, chỉnh chu với sự phóng khoáng, trẻ trung, phá cách… Nó đa dạng giống như bầu trời và mặt đất của Thăng Long - Hà Nội vậy, khi trong sáng mạnh mẽ tươi tắn, lúc trầm mặc sâu lắng. Uyên bác như Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Lê Quý Đôn, Phạm Đình Hổ, tài hoa và nghệ sĩ như Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, đài các và quý phái như Nguyễn Gia Thiều, Bà Huyện Thanh Quan

Thăng Long-Hà Nội không chỉ là một lò đào tạo nhân tài mà còn là nơi rèn luyện bản lĩnh và nhân cách con người. Bên cạnh môi trường học tập, rèn luyện, Thăng Long còn là mảnh đất tốt để lập thân lập nghiệp. Chính môi trường sống, lao động, làm việc của chốn đô thành đã làm nảysinh, tôi luyện nên biết bao nhiêu những tài năng cho đất nước.

Ngay từ thế kỷ thứ XIV, khi viết cuốn Dư Địa Chí, Nguyễn Trãi đã miêu tả không khí lập thân lập nghiệp của môi trường Thăng Long như sau: “Thượng Kinh là kinh đô vua. Thời Ngô, quận thú là Sĩ Vương đóng đô ở đấy. Thời Đường, đô hộ là Cao Vương đắp thành Đại La ở đấy. Từ Lý đến nay cũng đóng đô ở đấy. Có một phủ lộ, hai thuộc huyện, ba mươi sáu phường…Phường Tàng Kiếm làm kiệu, áo giáp, đồ đài, mâm, võng gấm, chồi và dù lọng. Phường Yên Thái làm giấy. Phường Thụy Chương và phường Nghi Tàm dệt vải nhỏ và lụa. Phường Hà Tân nung đá vôi. Phường Hàng Đào nhuộm điều. Phường Tả Nhất làm quạt. Tây Hồ có cá to. Phường Thịnh Quang có long nhãn”. Thêm vào những miêu tả của Nguyễn Trãi chúng ta còn biết thêm về Nghi Tàm, Nhật Tân trồng hoa, Yên Phụ nuôi cá cảnh, Đại Yên trồng cây thuốc, Vùng Buởi, An Thọ, Đông xã, Hồ Khẩu làm giấy (mịt mù khói toả ngàn sương nhịp chày Yên Thái mặt gương Tây Hồ), Kiêu Kỵ làm quỳ vàng, Ngũ Xã đúc đồng, chạm gỗ, Làng Me, Phù Khê, các phố Hàng Mây, Hàng tre làm hàng đan lát thủ công…

Hoạt động lao động nghề nghiệp ở Thăng Long xưa rất được tôn trọng. Những người có công trạng đóng góp, phát triển nghề được đề cao, thậm chí tôn thờ tại những nơi trang trọng nhất. Chẳng hạn người ta thờ Bà chúa nghề dệt lụa ở Nghi Tàm, Bà chúa nghề dệt lĩnh ở Tây Bắc Hồ Tây (Trích Sài, Bái An, Yên Thái, Nghĩa Đô…), Bà chúa dệt vải ở Thành Công.

Thợ lành nghề ở Thăng Long được đào tạo bài bản, trước khi hành nghề thường được làm lễ cúng tổ nghề. Chính không khí học tập lao động nghề nghiệp nghiêm túc đã tạo ra những người thợ trẻ tuổi lành nghề, biết yêu quý nghề nghiệp, có bản lĩnh trong cuộc sống lao động trưởng thành.

Môi trường sống của Thăng Long-Hà Nội, đặc biệt là bầu không khí đặc thù của văn hóa Thăng Long-Hà Nội cũng là chiếc nôi nuôi dưỡng, đào tạo nên những con người có phong thái Thăng Long-Hà Nội, phong thái thanh lịch, an bình và sáng tạo.