Một tên tuổi lớn của nhà khoa học gắn liền với lúa gạo Việt Nam là cố Giáo sư Võ Tòng Xuân. Ông là tấm gương điển hình của các nhà khoa học về cây lúa, khi một nắng hai sương sẵn sàng lội ruộng cùng người nông dân, vừa nghiên cứu nên giống lúa cao sản IR8, IR36 vừa đồng thời là người phổ biến kỹ thuật canh  tác lúa nước cải tiến cho đồng bằng sông Cửu Long. Năm 1972, khi dịch rầy nâu phát triển mạnh, tàn phá giống lúa, ông đã liên tục đi xin giống và nhân rộng giống IR26 và IR30… Là người đưa khoa học hiện đại vào canh tác, đề xuất mô hình “cánh đồng mẫu lớn”, Giáo sư Võ Tòng Xuân cũng là người đề xuất triển khai mô hình “5 nhà” để tăng hiệu quả sản xuất, bảo đảm đầu ra, nâng giá trị gạo Việt.

Hiện nay, năng suất lúa của Việt Nam cao nhất Đông Nam Á đạt 5-7 tấn/ha, gần gấp đôi so với Thái Lan và gấp 1,5 lần so với Ấn Độ. Gạo Việt Nam đang hiện diện ở 150 quốc gia trên thế giới.

Hiện nay, năng suất lúa của Việt Nam cao nhất Đông Nam Á đạt 5-7 tấn/ha, gần gấp đôi so với Thái Lan và gấp 1,5 lần so với Ấn Độ. Gạo Việt Nam đang hiện diện ở 150 quốc gia trên thế giới. Tuy nhiên, trong số 8 triệu tấn gạo Việt Nam đang xuất khẩu đi các nước mỗi năm, loại gạo ngon như ST chỉ chiếm con số rất nhỏ, 95% là phân khúc gạo trắng, hạt dài, nếp…  Trong “đội ngũ tinh hoa”của gạo Việt hiện nay, không chỉ có ST mà là hàng dài thương hiệu: OM8, Nàng Hoa 9, OM18, OM19, RVT, Đài Thơm 8, OM7347, OM5451, rồi rất nhiều các loại gạo nổi tiếng ở miền bắc: Tám Xoan Hải Hậu, nếp cái hoa vàng, tám Điện Biên, Séng Cù, nếp Tú Lệ, Xi Dẻo, Tẻ Râu Lai Châu, gạo Bắc Hương…

Tuy nhiên, một trong những đặc điểm của các giống lúa dù “ưu việt” đến mấy cũng thường chỉ hiệu quả với vòng đời của giống chỉ khoảng 5 năm, sau đó là suy thoái bởi sự tác động của nhiều yếu tố. Do đó, việc nghiên cứu giống lúa mới để bảo toàn các tính năng vượt trội đã có và liên tục thích ứng với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng, dịch bệnh… là hành trình không bao giờ ngưng nghỉ của các nhà khoa học.

Được thành lập từ năm 1976 ngay sau khi đất nước vừa thống nhất, Viện Lúa Đồng bằng sông Cửu Long chính là nơi nhiều thế hệ nhà khoa học của ruộng đồng gắn bó và hiểu cây lúa hơn ai hết. Câu chuyện say sưa kéo dài cả buổi sáng bên những mảnh ruộng “có lịch sử 50 năm nghiên cứu” của Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng- đã cho chúng tôi hiểu hơn về tình yêu và sự say mê bền bỉ dành cho cây lúa ở đây như thế nào. Viện Lúa là nơi phải tạo ra giống liên tục có phẩm chất tương đương hoặc cao hơn và có khả năng kháng sâu bệnh tốt hơn để thay thế những giống lúa liên tục bị thoái hoá. Bên cạnh đó, Viện cũng tạo ra giống mới để đáp ứng nhu cầu rất đa dạng của thị trường trong nước và xuất khẩu.

Câu chuyện say sưa kéo dài cả buổi sáng bên những mảnh ruộng “có lịch sử 50 năm nghiên cứu” của Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng - đã cho chúng tôi hiểu hơn về tình yêu và sự say mê bền bỉ dành cho cây lúa ở đây như thế nào.

“Hiện nay, chúng tôi lấy phẩm chất gạo làm định hướng để nghiên cứu gồm: độ ngon của cơm, giá trị dinh dưỡng, cảm quan của người tiêu dùng với chi phí canh tác thấp, nhưng cho năng suất cao và thích ứng với biến đổi khí hậu”, Tiến sĩ Thạch cho hay. Việc nghiên cứu để cho ra được một ký hiệu giống lúa mới là những cuộc hành trình miệt mài kỳ công. Ví dụ gạo Nàng Hoa 9 là giống lúa được lai tạo từ Jasmie85 và AS996, là nó là nguồn gốc của gạo Làng Hoa, nổi tiếng với hương thơm tự nhiên, độ dẻo và vị ngọt, đặc biệt không bị cứng sau khi để nguội. Hay như giống lúa OM (viết tắt của địa danh Ô Môn), mỗi ký hiệu đi liền một đặc tính mới mà đằng sau đó là rất nhiều công sức, tâm huyết của các nhà khoa học. Điều đặc biệt của những nhà nông học là họ không chỉ nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, mà ngay trên những kinh nghiệm và kết quả canh tác hằng ngày cùng với những người nông dân trên đồng ruộng.

Dẫn chúng tôi ra thăm cánh đồng rộng 30ha chuyên trồng lúa để phục vụ nghiên cứu thử nghiệm, Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch chỉ vào từng khoảnh ruộng được với những ký hiệu biển báo chi tiết và giải thích: “Chỗ này là nơi gần 50 năm không bón phân, chỗ kia chỉ bón mỗi đạm, hoặc có chỗ chỉ bón lân hoặc kali… để xem chất đất biến đổi thoái hóa đi như thế nào. Mỗi giống lúa sau 5 năm sẽ bị thoái hóa, vì thế cũng phải trồng đồng nhất trên một khoảnh ruộng để theo dõi. Chúng tôi cũng trồng khoảnh lúa sạ bên cạnh khoảnh lúa cấy và đều không phân bón để theo dõi xem có khác nhau không”.

Điều đặc biệt của những nhà nông học là họ không chỉ nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, mà ngay trên những kinh nghiệm và kết quả canh tác hằng ngày cùng với những người nông dân trên đồng ruộng

Cứ như vậy, trên mảnh ruộng chừng vài hecta ấy, các nhà khoa học đã âm thầm theo dõi, ghi chép về sự thay đổi của lúa trong gần 50 năm qua để hiểu rõ hơn về tác động của các yếu tố như phân bón, điều kiện môi trường… đối với sự phát triển của các giống lúa. Từ đó, kết quả nghiên cứu được sử dụng để xây dựng mô hình canh tác lúa bền vững. Nhìn những mảnh ruộng nhỏ lô xô cây cao cây thấp, lá vàng lẫn lá xanh, chỗ tươi tốt chỗ úa héo sâu bệnh, chúng tôi chợt nghĩ như đây chính là “bảo tàng lịch sử” sống động về hành trình cây lúa trong nửa thế kỷ qua.