Những năm gần đây, nhiều cựu chiến binh Mỹ đã trở lại Việt Nam, cùng đồng hành với các cựu chiến binh Việt Nam đi tìm hài cốt liệt sĩ. Từng đối đầu nhau trong quá khứ nhưng giờ đây họ đã trở thành bạn bè.

Bob Connor cảm thấy bồn chồn, lo lắng trong suốt 26 giờ bay từ Mỹ đến Việt Nam. Đây là lần đầu tiên ông trở lại chiến trường xưa kể từ khi rời cuộc chiến. Connor lo lắng không biết cuộc gặp gỡ với những người từng là kẻ thù trong quá khứ sẽ diễn ra như thế nào. Đã qua nửa thế kỷ, hậu quả chiến tranh vẫn chưa thể khắc phục, nỗi đau chiến tranh vẫn còn hiện hữu trên đất nước ông sắp trở lại và chịu một phần trách nhiệm. 

Mấy tháng trước, trong lần vào Google tìm kiếm thông tin để giúp cháu gái làm bài tập ở trường, Connor tình cờ nhìn thấy bức ảnh chụp sân bay Biên Hòa năm 1968. Lập tức ông để lại bình luận với hy vọng ai đó ở Việt Nam đọc được: “Nếu bạn nhìn lên con đường ở bản đồ sân bay, rồi rẽ phải - nơi có lô cốt, hay còn gọi là đồi 10, có một trận chiến quan trọng đã diễn ra nơi đây vào Tết Mậu Thân 1968. Tại vị trí ở cuối đường băng có một hố chôn tập thể của khoảng 150 bộ đội Việt Nam được chôn cất vào ngày 2/2/1968 do hậu quả của trận đánh”.

Hai tuần sau, ông nhận được e-mail của cựu chiến binh Chế Trung Hiếu và Đại tá Mai Xuân Chiến, Phó Chính ủy Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Đồng Nai mong muốn ông giúp đỡ xác định vị trí ngôi mộ tập thể này. Kể từ khi biết rằng, hố chôn bộ đội Việt Nam hy sinh ở sân bay Biên Hòa vào năm 1968 vẫn chưa được tìm thấy, ông đã mong muốn trở lại Việt Nam, trực tiếp tìm hài cốt các liệt sĩ để “sửa chữa những sai lầm trong quá khứ”.

Đó là tháng 3/2016, khi Connor quay trở về Việt Nam. Sự căng thẳng của ông đã biến mất khi ông gặp vị đại tá của “phía bên kia”: “Lần đầu tiên gặp Đại tá Chiến, ông ấy đi về phía tôi. Ông ấy chào tôi và tôi cũng chào lại ông ấy. Ông ấy hỏi về chuyến bay của tôi, sau đó ông ấy hỏi thăm vợ tôi. Tôi biết ngay rằng đây sẽ là một chuyến đi tốt đẹp”, Connor nhớ lại.

Chuyến trở lại Việt Nam của Connor và Đại tá Martin E.Strones đã giúp Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Đồng Nai tìm thấy mộ tập thể 150 liệt sĩ tại sân bay Biên Hòa hy sinh trong trận đánh đêm 31/1/1968. Từ kết quả này đã mở ra một hướng tìm kiếm mới, mang đến những cuộc trùng phùng đặc biệt cho hàng nghìn thân nhân, gia đình liệt sĩ trên khắp cả nước.

Những nỗ lực cá nhân của các cựu chiến binh Việt Nam và Mỹ trong hành trình cùng nhau tìm kiếm hài cốt liệt sĩ, cùng nhau hàn gắn vết thương chiến tranh, đã đóng góp một phần quan trọng trong công cuộc hòa giải giữa hai quốc gia, dân tộc vì một tương lai hòa bình và phát triển.

Thật không dễ dàng gì để vượt qua mặc cảm khi lần đầu các cựu chiến binh Mỹ quay trở lại Việt Nam.

Thế nhưng, Edmunds đã trở lại Việt Nam từ năm 1996, tham gia các chương trình nhân đạo, rồi trở thành Giám đốc dự án và điều phối các nỗ lực nhân đạo của cựu chiến binh Mỹ tại Việt Nam, để tìm lại sự bình yên trong tâm trí và trái tim mình.

Năm 2009, ông nhận được e-mail của cựu chiến Phạm Văn Chúc đề nghị hỗ trợ tìm hài cốt đồng đội hy sinh tại Chư Tan Kra, tỉnh Kon Tum, trong trận giao chiến ngày 26/3/1968.

“Tôi đã nhận lời giúp ông ấy dù không tham gia trận đánh đó. Tôi nghĩ đây là cơ hội để tôi sửa chữa lỗi lầm và xoa dịu nỗi đau do chúng tôi gây ra. Tôi gặp những người từng tham gia trận đánh và thu thập thông tin từ các nguồn khác”, Edmunds hồi tưởng.

Trở lại Việt Nam tháng 10/2009, hành trang mang theo của Edmunds là nhật ký chiến trường, một số ảnh và giấy tờ thu trên thi thể bộ đội và những bức ảnh tư liệu chụp trận đánh tại cứ điểm 995 Chư Tan Kra. Hai người lính từng ở hai chiến tuyến trong những trận đánh sinh tử trên đỉnh Chư Tan Kra, Edmunds và cựu chiến binh Phạm Văn Chúc gặp lại nhau giữa trời thu Hà Nội, tay bắt mặt mừng, rồi cùng ăn trưa vui vẻ.

“Chúng tôi đồng ý với nhau rằng, chúng tôi đã từng là kẻ thù của nhau, bây giờ chúng tôi là bạn bè”, Edmunds nhớ lại.

Từ những thông tin Edmunds cung cấp, ông Chúc cùng các cựu chiến binh Trung đoàn 209 phối hợp Huyện đội Sa Thầy, tỉnh Kon Tum đã quy tập được 81 hài cốt liệt sĩ, 77 người trong số đó được an táng chung trong một ngôi mộ lớn tại Nghĩa trang liệt sĩ huyện Sa Thầy, 4 hài cốt liệt sĩ có thông tin được người thân đưa về Hà Nội.

Năm 2016, Edmunds cùng Terry Faulkner và John Cimino trở lại Kon Tum, trực tiếp cùng các cựu chiến Trung đoàn 209 vượt núi băng rừng đào tìm hài cốt các liệt sĩ. Cũng trong dịp này, John Cimino đã trao trả chiếc ví kỷ vật của một người lính Việt Nam mà ông đã cất giữ trong gần 50 năm. Bên trong chiếc ví có bốn tờ tiền 1 hào, một hộp dầu cao sao vàng, tám bức ảnh, một mảnh giấy ghi mấy vần thơ.

Ngay sau khi tiếp nhận kỷ vật, Ban liên lạc cựu chiến binh tìm đồng đội Trung đoàn 209, Sư đoàn 1 đã xác định được chủ nhân của chiếc ví là liệt sĩ Hoàng Quang Lợi, chiến sĩ Trung đoàn 209, hy sinh tại Chư Tan Kra, rạng sáng 26/3/1968.

Đã qua hơn 10 năm, nhưng khi nhắc lại sự kiện này, anh Hoàng Văn Thân, em trai liệt sĩ Hoàng Quang Lợi vẫn không kìm nén được xúc động: “Khi nhận được tin một cựu chiến binh Mỹ đã cất giữ chiếc ví của anh tôi và trở lại Việt Nam để trao trả, gia đình tôi rất mừng. Từ khi nhận được giấy báo tử, mấy chục năm gia đình không biết anh hy sinh ở đâu, cũng không một tấm ảnh thờ, không một kỷ vật còn lưu giữ lại. Vậy là sau 50 năm, nhờ có kỷ vật của anh, đồng đội của anh, gia đình mới biết được nơi anh hy sinh và hiện đang nằm cùng đồng đội trong ngôi mộ tập thể tại Nghĩa trang liệt sĩ huyện Sa Thầy, Kon Tum”.

“Trong suốt ngần ấy năm, tôi chưa bao giờ muốn vứt bỏ chiếc ví. Tôi luôn cảm thấy có gì đó rất kỳ lạ giống như là tôi có nhiệm vụ bảo vệ cuộc sống và ký ức của người lính này thay vì chiếc ví chỉ là kỷ vật chiến tranh”, John Cimino chia sẻ.

“Tôi đã rất xúc động khi xem được video buổi lễ trao trả chiếc ví cho gia đình người lính ấy. Việc trao trả kỷ vật khiến tôi trở nên thanh thản”, John Cimino nói thêm.

Từ thông tin của các cựu chiến binh Mỹ, Ban liên lạc cựu chiến binh tìm đồng đội Sư đoàn 1 đã phối hợp các đơn vị chức năng tổ chức hàng chục đợt tìm kiếm, cất bốc được 134 hài cốt liệt sĩ cùng nhiều di vật, trong đó có chiếc bút kim tinh mang tên Phạm Bá Thi, từng là dũng sĩ diệt Mỹ đầu tiên của Trung đoàn 209.

Theo Đại tá Mai Xuân Chiến, từ khi kết nối được với các cựu chiến binh Mỹ, những người trực tiếp chứng kiến hoặc chôn cất bộ đội ta, hoặc khai thác tài liệu giải mật của Mỹ, công tác tìm kiếm hài cốt liệt sĩ đạt hiệu quả rất tốt. Các cựu chiến Mỹ giúp đỡ rất nhiệt tình, trách nhiệm và bài bản. Sau khi hỗ trợ tìm kiếm mộ tập thể ở sân bay Biên Hòa, họ tiếp tục giúp đỡ tìm hài cốt liệt sĩ ở sân bay Tân Sơn Nhất và các tỉnh: Đồng Nai, Tây Ninh, Bình Phước, Bình Dương, Bình Định...

“Tôi cho rằng kinh nghiệm quan trọng là phải làm sao liên hệ với các bên tham chiến như cựu chiến binh Mỹ, Bộ Quốc phòng Mỹ để cung cấp thông tin, tài liệu cho chúng ta. Làm theo hướng đó sẽ tìm được nhiều mộ tập thể, công tác quy tập hài cốt liệt sĩ sẽ đạt hiệu quả cao”, Đại tá Chiến nói.

Sau sự kiện tìm mộ liệt sĩ ở sân bay Biên Hòa, UBND tỉnh Đồng Nai đã gửi thư cảm ơn ông Bob Connor và Đại tá Martin E. Strones. Bức thư có đoạn viết: “Chúng tôi đánh giá cao sự quan tâm và nhiệt tình của ông cũng như của các cựu chiến Mỹ đã cung cấp thông tin về ngôi mộ tập thể. Sự ủng hộ của các bạn mang một ý nghĩa rất lớn và nhân văn giúp xoa dịu nỗi đau do chiến tranh gây ra”.

Ông Bob Connor chia sẻ về hành động của mình: “Tại sao tôi giúp Việt Nam ư? Chúng tôi biết nỗi mất mát mà các gia đình phải chịu đều như nhau, dù đó là người Việt hay người Mỹ. Đối với họ, nỗi đau chiến tranh chưa bao giờ kết thúc. Tất cả những người lính mất tích trong chiến tranh cần được tìm thấy và trao trả càng sớm càng tốt. Cả hai quốc gia cần hàn gắn bằng cách tiếp tục nỗ lực hòa giải”.

Còn Spencer Matteson nói: “Tôi muốn xin lỗi tất cả những gia đình mất người thân trong một cuộc chiến mà nhẽ ra có thể tránh được. Tôi hy vọng hai nước không bao giờ trở thành kẻ thù của nhau”.

Nhiều năm đi tìm đồng đội, ông Hồ Đại Đồng, Trưởng Ban liên lạc cựu chiến tìm đồng đội Sư đoàn 1 hiểu rằng, để tìm hài cốt liệt sĩ hiệu quả, ngoài các thông tin, tư liệu trong hồ sơ lưu trữ, tư liệu do Mỹ giải mật, thì việc hỗ trợ thông tin và trực tiếp tham gia tìm kiếm của các cựu chiến Mỹ có vai trò rất quan trọng. Việc tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ sẽ thuận lợi, có hiệu quả hơn nếu ta thực hiện việc số hóa thông tin trên bản đồ vệ tinh.

Quan hệ Việt Nam-Mỹ đã thay đổi hoàn toàn sau gần nửa thế kỷ kết thúc chiến tranh và gần 30 năm bình thường hóa quan hệ ngoại giao giữa hai quốc gia. Công cuộc hòa giải từng vô cùng khó khăn, nhưng đã phát triển vượt lên cả kỳ vọng chính nhờ một phần nỗ lực cá nhân của các cựu chiến hai bên. Họ không chỉ tìm sự hàn gắn cho cá nhân mình, mà còn cho mối quan hệ tốt đẹp và sâu sắc giữa Việt Nam và Mỹ.