Làng Đường Lâm được ví như bảo tàng sống về làng quê đồng bằng, trung du Bắc Bộ.

Rất hiếm ngôi làng còn giữ được nguyên vẹn gần như toàn bộ cấu trúc không gian và các thiết chế của một làng Việt cổ: Cổng làng, cổng ngõ, đình, chùa, điếm, quán, giếng cổ, các nhà thờ họ... như ở Đường Lâm.

Làng Đường Lâm được ví như bảo tàng sống về làng quê đồng bằng, trung du Bắc Bộ. Nơi ấy là quê hương của hai vị vua có công lớn trong quá trình đấu tranh giành độc lập dân tộc: Phùng Hưng và Ngô Quyền. Đến Đường Lâm để được “xuyên không” về quá khứ.

Cách trung tâm Thủ đô Hà Nội khoảng 50 km, làng cổ Đường Lâm (thị xã Sơn Tây, Hà Nội) là nơi đậm đặc các di sản văn hoá cổ truyền. Hiếm nơi nào có đầy đủ các công trình liên quan đến đời sống văn hoá, xã hội, tâm linh từ xưa để lại như người dân nơi đây: Cổng làng, đình, chùa, quán, giếng cổ, nhà thờ họ… Xã Đường Lâm có 9 thôn  khác nhau, trong đó các thôn: Mông Phụ, Đông Sàng, Cam Thịnh, Đoài Giáp, Cam Lâm là nơi tập trung nhiều di tích, nhà cổ. Trong đó, hoàn chỉnh nhất, đẹp nhất là thôn Mông Phụ.

Làng Mông Phụ đón khách bằng một chiếc cổng cổ ẩn mình dưới cổ thụ xoè tán rộng, kế bên là rặng duối lâu năm tuổi. Phía trước là cánh đồng, hồ sen, tạo cảnh quan không gian hài hoà, như một bức tranh quê. Cổng làng Mông Phụ giống như một ngôi nhà, phía trên lợp ngói ta, nhưng chỉ có tường hai bên cùng hệ thống cột trụ phía trước, phía sau tạo nên sự vững chãi. Cổng làng Mông Phụ không lớn, nhưng mang vẻ đẹp mộc mạc, với những bức tường đá ong để mộc.

Đi qua chiếc cổng làng ấy, cảm giác như bước vào một “thế giới khác”, với màu nâu đặc trưng của những bức tường đá ong, màu nâu của mái ngói đã ghi dấu thời gian.

Đi qua chiếc cổng làng ấy, cảm giác như bước vào một “thế giới khác”, với màu nâu đặc trưng của những bức tường đá ong, màu nâu của mái ngói đã ghi dấu thời gian. Đình làng Mông Phụ nằm ở trung tâm làng cũng rất khác lạ. Ngôi đình không có tường bao, thay vào đó là những hàng lan can thông thoáng, thuận tiện cho sinh hoạt cộng đồng. Theo người xưa kể lại, làng Mông Phụ nằm trên thế đất hình con rồng. Đầu rồng chính là nơi tọa lạc của đình Mông Phụ. Ngôi đình được xây dựng vào năm 1684 (đời vua Lê Hy Tông). Từ khu vực trung tâm này, những con đường lát gạch đỏ au toả đi đến các xóm nhỏ.

Đường Lâm được biết đến là “ấp hai vua”. Nơi đây là quê hương của Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng và Ngô Quyền Vương.

Sinh vào thời đất nước bị giặc ngoại xâm, Phùng Hưng (thế kỷ thứ 8) sớm hình thành ý chí đánh đuổi giặc, độc lập, tự chủ. Ông chiêu mộ nghĩa quân hào kiệt, dấy binh, nổi dậy chống lại ách thống trị đô hộ của nhà Đường. Nghĩa quân đánh đuổi quân đô hộ nhà Đường khỏi thành Tống Bình (Hà Nội ngày nay). Phùng Hưng xây dựng nền độc lập tự chủ cho đất nước được 7 năm thì qua đời. Tại quê hương thôn Cam Lâm của ông, nhân dân đã lập đền tưởng nhớ ông. Ngôi đền hiện nay mang dáng vẻ kiến trúc thế kỷ 19, gồm các hạng mục: Cổng nghi môn, Tả hữu mạc, Đại bái và Hậu cung. Lễ hội Đền Phùng Hưng được tổ chức vào ngày 8 tháng Giêng âm lịch (là ngày mất của Bố Cái Đại Vương) với đông đảo nhân dân các địa phương về dự

Chỉ cách đền thờ Phùng Hưng một quãng ngắn là lăng Ngô Quyền (Ngô Vương, 898-944). Ngô Quyền được biết đến là Tổ Trung hưng của dân tộc, khi là người đầu tiên gây dựng nền độc lập của đất nước sau nghìn năm Bắc thuộc. Sau khi đánh tan quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng, Ngô Quyền xưng vương, định đô ở Cổ Loa với mong muốn kế thừa nhà nước Âu Lạc xưa kia. Lăng Ngô Quyền được xây những năm đầu thế kỷ 20, theo kiến trúc nhà bia bốn mái. Đền thờ được xây cách lăng khoảng 100m. Phía trước lăng là một cánh đồng rộng nằm giữa hai sườn đồi, cạnh đó là đồi Hổ Gầm, tương truyền xưa là nơi thuở nhỏ Ngô Quyền thường cùng bạn chăn trâu, cắt cỏ và tập luyện võ nghệ. Đặc biệt, ở đây còn có một rặng duối cổ thụ 18 cây, tương truyền là nơi Ngô Quyền cho quân sĩ buộc voi chiến.

Đường Lâm xứng danh là
"ĐỊA LINH NHÂN KIỆT"

Đường Lâm xứng danh là “địa linh sinh nhân kiệt”. Đây còn là quê hương Thám hoa Giang Văn Minh (1573-1638), một nhà ngoại giao nổi tiếng của nước ta. Khi đi sứ nhà Minh, vua Minh ra vế đối “Đồng trụ chí kim đài dĩ lục” (Cột đồng đến nay vẫn phủ rêu xanh) nhắc lại sự kiện Mã Viện đàn áp nhân dân ta thời Hai Bà Trưng, thể hiện sự ngạo mạn của “thiên triều”. Giang Văn Minh đã đối lại bằng câu: “Đằng Giang tự cổ huyết do hồng” (Sông Bạch Đằng từ ngàn xưa máu đỏ). Bị làm nhục, vua Minh giết hại ông. Nể người có tiết tháo, nhà Minh cho ướp xác Giang Văn Minh bằng thuỷ ngân và cho sứ bộ mang thi hài ông về nước. Những dấu ấn liên quan đến Giang Văn Minh đều được người dân gìn giữ, gồm mộ phần, ngôi quán nơi làm lễ mai táng, đền thờ Thám hoa Giang Văn Minh.

Nơi tổ chức lễ mai táng Thám hoa Giang Văn Minh là một ngôi quán, người dân gọi là quán Giang. Đây là một trong nhiều quán hiện còn được giữ gìn ở Đường Lâm. Ngoài ngôi quán này còn nhiều quán khác. Riêng làng Mông Phụ còn ba quán: Quán Rô, quán Đồng Nẳng và quán Lồ Biêu. Trong tập tục nơi đây, người làng nếu qua đời ở phương xa thì không được đưa vào làng. Để giải quyết vấn đề đó, người làng đã cho xây dựng công quán. Ngôi quán đẹp nhất hiện nay chính là quán Lồ Biêu.

Quán Lồ Biêu được xây bằng gạch đá ong, như một ngôi đình thu nhỏ, với bốn mái và những đầu đao cong vút. Để phục vụ cho việc công, bốn mái được xây trên những trụ đá ong, quán để trống, không xây tường. Tường chỉ được gia cố thêm ở các góc. Quán Lồ Biêu đẹp cho nên được nhiều người ghé thăm, cho dù vốn dĩ nó là không gian dành cho người đã khuất.

Điều đặc biệt nữa là hiếm có ngôi làng nào ở miền Bắc còn nhiều giếng cổ như Đường Lâm. Những chiếc giếng ở Đường Lâm không phải kè thành như giếng ở các vùng đất khác do loại đá dưới lòng đất rất cứng. Miệng giếng ghép bằng những tảng đá ong, hoặc gạch đỏ. Qua thời gian, các giếng đều cổ kính.

Trong các giếng cổ, hai chiếc giếng tương truyền là mắt của rồng có tên “giếng xóm Phủ” và “giếng xóm Miễu”. Giếng xóm Phủ được coi là mắt phải, là nơi người dân thường ra khấn tạ vào ngày mùng 5 Tết hằng năm. Giếng xóm Miễu nằm khuất trong một con ngõ và được coi là mắt trái của rồng.

Người Đường Lâm còn có các câu như: “Nước giếng Giang, khoai lang đồng Bường”, “Nước giếng Hè, chè Cam Lâm” để chỉ giếng Giang và giếng Hè có nguồn nước ngon có tiếng. Đặc biệt, ở Đường Lâm còn có một chiếc “giếng thiêng”, được truyền tai nhau có thể giúp được những phụ nữ đang nuôi con mà bị mất sữa hay không có sữa, đó là giếng Chuông Sa, có tên dân gian là “giếng sữa”.