50 năm sau ngày đất nước thống nhất, văn học Việt Nam không ngừng vận động cùng những biến đổi của xã hội. Từ phản ánh hiện thực đến đối diện với những vấn đề nội tại của con người, văn học hôm nay đứng trước yêu cầu mới về tư duy và trách nhiệm. Nhà phê bình văn học Ngô Thảo nhìn lại chặng đường nửa thế kỷ đã qua, chia sẻ những trăn trở về sứ mệnh người cầm bút và những kỳ vọng cho tương lai. 

Thưa nhà văn Ngô Thảo, ông từng nhiều lần trăn trở về ý nghĩa của việc viết. Nếu hôm nay phải trả lời câu hỏi “Viết là gì?” và “Nhà văn có vai trò gì trong lịch sử dân tộc?”, ông sẽ nói thế nào?

Viết, xét đến cùng, luôn gắn liền với lịch sử. Văn học không chỉ là sự sáng tạo cá nhân mà còn phản ánh vận mệnh của một dân tộc, một thời đại. Từ xa xưa, văn chương có lúc chỉ là một thú chơi tao nhã, nhưng khi xã hội biến động, nó trở thành công cụ tuyên truyền, giáo dục, thậm chí là vũ khí chiến đấu.

Nhà văn có vai trò đặc biệt trong lịch sử dân tộc. Họ là người ghi chép, chuyển tải và giữ gìn ký ức, giúp các thế hệ sau hiểu về quá khứ. Trong những giai đoạn chiến tranh, nhà văn không chỉ phản ánh hiện thực mà còn góp phần động viên tinh thần, hun đúc ý chí đấu tranh. Chính vì thế, ở Việt Nam, chưa bao giờ văn học, nghệ thuật lại có vị trí quan trọng như trong cách mạng và kháng chiến. Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã xác định rất sớm: Văn học là vũ khí sắc bén, nhà văn cũng là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng.

Khi đất nước bước vào thời kỳ hòa bình, vai trò của nhà văn dần thay đổi. Nếu trước đây văn học là công cụ phục vụ lý tưởng cách mạng, thì ngày nay, nó phải quay về đúng bản chất của mình: Phản ánh đời sống đa dạng, làm giàu có đời sống tinh thần, giúp con người hiểu mình, hiểu người, hiểu xã hội. Văn học không còn là tiếng nói đơn sắc mà cần phản ánh nhiều góc nhìn, nhiều số phận, để không chỉ ghi lại lịch sử mà còn đối thoại với lịch sử.

Ông từng nói văn chương không chỉ là câu chuyện của cái đẹp, mà còn là ký ức và trách nhiệm. Vậy theo ông, sau 50 năm hòa bình, văn học Việt Nam đã làm tròn trách nhiệm này hay chưa?

Đây là câu hỏi bất cứ người cầm bút nào cũng phải tự vấn. Tôi từng đặt vấn đề này với nhà văn Văn Lê trong một cuộc phỏng vấn trên báo Nhân Dân và nghĩ rằng rất nên nhắc lại.

Tôi hỏi ông: “Hôm nay, khi chúng ta kêu gọi khép lại quá khứ, hướng tới tương lai, văn học về chiến tranh có nên tiếp tục? Nếu có, cần đổi mới thế nào?”.

Ông Văn Lê đáp: “Có người bảo tôi: Chiến tranh qua rồi, vết thương đã lành, khơi lại làm gì? Tôi cũng từng muốn gác lại đề tài này. Nhưng càng lẩn tránh, tôi càng thấy trống rỗng. Đối với tôi, chiến tranh vẫn chưa kết thúc. Nó vẫn lởn vởn đâu đó - trong những câu chuyện, những di ảnh, những giấc mơ chập chờn. Tôi viết để nhớ về những người đã khuất, để họ không bị lãng quên. Và để chính mình không hoang mang giữa hiện tại”.

Câu trả lời ấy lý giải vì sao, dù chiến tranh đã lùi xa, nhà văn vẫn tiếp tục viết về nó. Không phải để khơi gợi nỗi đau, nuôi dưỡng hận thù hay tôn vinh công trạng, mà để củng cố đạo đức, gìn giữ lẽ phải. Tôi từng chứng kiến sự tàn phá khốc liệt của chiến tranh: Làng mạc hoang tàn, sông ngòi chết yểu, rừng núi bị đầu độc. Nhưng điều đáng sợ hơn cả không phải sự đổ nát vật chất - cái có thể phục hồi - mà là sự hoang vu trong tâm hồn, sự giá băng trong quan hệ con người. Văn học phải lên tiếng để hàn gắn những tổn thương ấy.

Trong bối cảnh hôm nay, khi đạo đức xã hội có dấu hiệu suy thoái, khi một bộ phận cán bộ, đảng viên lơ là trách nhiệm, thì văn học về chiến tranh càng có ý nghĩa nhắc nhở: Hòa bình hôm nay đã phải đổi bằng một cái giá quá đắt.

Viết về chiến tranh sau chiến tranh là một thách thức. Nếu trong chiến tranh, văn chương mang sứ mệnh động viên, cổ vũ tinh thần, thì khi hòa bình lập lại, cách tiếp cận phải thay đổi.

Chúng ta không còn đứng trong chiến hào ở tư thế đối địch mà phải nhìn từ khoảng cách xa hơn, với cái nhìn sâu hơn, đa chiều hơn. Nếu trước đây, văn học viết về chiến tranh chủ yếu ca ngợi chủ nghĩa anh hùng, thì nay, nhà văn phải đủ bản lĩnh đối diện với những góc khuất, những nỗi đau còn dai dẳng.

Trong 50 năm qua, thế hệ nhà văn từng tham gia chiến tranh đã viết rất tích cực và đã để lại một số tác phẩm thật sự có sức sống lâu dài. Tuy nhiên, văn học viết về chiến tranh mới chủ yếu khai thác thân phận con người, tình yêu, mất mát, hơn là phản ánh toàn cảnh cuộc chiến. Chẳng hạn, Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh là một góc nhìn chân thực, nhưng vẫn chỉ là cảm nhận của một người lính bình thường, chưa khái quát hết bản chất cuộc chiến cách mạng vì độc lập, thống nhất đất nước. Nhưng hy vọng chỉ một vài tác phẩm mà mang chở hết những gì oanh liệt, hào hùng cùng những đau thương, tàn khốc của một cuộc kháng chiến vĩ đại và trường kỳ mà chúng ta vừa trải qua cũng là điều không tưởng.

Một vấn đề khác là sự thay đổi của nghề viết. Trong chiến tranh, viết văn không phải là một nghề để kiếm sống, mà là một sứ mệnh gắn với lý tưởng. Nhưng sau 50 năm hòa bình, dù viết văn đã trở thành một nghề, rất ít người có thể sống bằng nhuận bút. Điều này khiến nhiều nhà văn không còn viết với tinh thần dấn thân như trước, mà chỉ viết khi có cảm hứng hoặc theo đơn đặt hàng.

Trước đây, văn nghệ sĩ được tổ chức như một đội quân chiến đấu, được đào tạo bài bản, trực tiếp vào chiến trường để phản ánh tinh thần thời đại. Nhưng trong hòa bình, công tác bồi dưỡng, tổ chức lực lượng sáng tác không còn được chú trọng. Hơn nữa, cuộc sống thời bình không có những sự kiện và nhân vật anh hùng mang tính biểu tượng như thời chiến, khiến nhà văn dễ mất phương hướng nếu không chủ động tìm kiếm đề tài.

Chính vì thế, có thể nói văn học hôm nay đang đối diện với một khoảng trống. Nếu chỉ xem viết văn là một nghề kiếm sống, nhiều người sẽ e ngại những vấn đề gai góc, tránh đi sâu vào những câu chuyện lớn của xã hội. Điều đó đặt ra một thách thức không nhỏ về trách nhiệm của văn chương trong thời đại mới.

Vì sao đời sống phê bình văn học ngày nay có dấu hiệu mờ nhạt so với sáng tác, thiếu những cuộc tranh luận sôi nổi như trước đây, thưa ông?

Phê bình văn học ngày nay không còn giữ được vai trò đối trọng cần thiết, chủ yếu do ba nguyên nhân.

Thứ nhất, đây không phải là một nghề có thể nuôi sống người viết, và Hội Nhà văn cũng chưa đặt phê bình vào đúng vị trí của nó. Các giải thưởng văn chương thường để nhà văn chấm văn, nhà thơ chấm thơ, thay vì có một hội đồng phê bình độc lập, mang tính thẩm định rõ ràng. Để cho yên, Hội thường chọn tặng cho các tập nghiêng về nghiên cứu, mà việc này thì đã có giải thưởng của bên nghiên cứu khoa học rồi.

Thứ hai, phê bình thiếu cả người đủ trình độ lẫn dũng khí để viết thẳng thắn. Ngày trước, thế hệ hậu sinh chúng tôi vẫn có thể viết khen chê thẳng thừng tác phẩm các bậc đàn anh đi trước chúng tôi một, hai thế hệ như Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu. Nhưng nay, phê bình sắc sảo gần như biến mất, phần lớn chỉ còn lời khen. Điều này khiến văn học mất đi một động lực phát triển quan trọng.

Thứ ba, bối cảnh văn học đã thay đổi. Trước đây, khi phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa là hệ quy chiếu chung, tranh luận có thể đi đến cùng. Nhưng hiện nay, với quá nhiều xu hướng, trường phái khác nhau, mỗi người một quan điểm, không có thước đo thống nhất, dẫn đến sự phân tán.

Ngoài ra, không nhiều cơ quan ngôn luận sẵn sàng đăng tải các bài viết phản biện lẫn nhau, khiến tranh luận chủ yếu diễn ra trên mạng xã hội, nơi dễ bị cảm tính chi phối. Cuối cùng, văn học chỉ sôi động khi có những tác phẩm xứng tầm. Nếu không có sáng tác đủ sức tạo nên luồng dư luận, cũng không có gì để tranh luận.

Ông cảm nhận gì về thế hệ cầm bút hôm nay? Họ đang thừa hưởng di sản của thế hệ trước hay tìm hướng đi riêng, và ông có nhắn nhủ gì với họ?

Ngày nay, rất ít người trẻ chọn văn chương làm nghề, nhưng số người viết để thể hiện bản thân lại rất nhiều. Họ có lợi thế về tri thức, ngoại ngữ, công nghệ và sáng tạo đa dạng, không chỉ viết văn, làm thơ mà còn sáng tác nhạc, vẽ tranh, nghiên cứu xã hội. Tuy nhiên, để trở thành nhà văn chuyên nghiệp, gắn bó lâu dài với nghề là chuyện khác, vì nghề viết khó bảo đảm cho cuộc sống.

Với thế hệ trẻ, văn học quá khứ là kho tư liệu tham khảo hơn là thứ họ buộc phải kế thừa. Nhưng với những ai muốn đi xa trên con đường văn chương, bài học từ thế hệ trước vẫn rất giá trị.

Hiện nay, số người viết nhiều, nhưng số nhà văn thực thụ, có uy tín trong xã hội thì ít. Người tài luôn có, nhưng để trở thành những nhà văn có tầm vóc, dấn thân và trách nhiệm như thế hệ thời chiến, thì đến nay vẫn còn rất hiếm.

Dù vậy, tôi vẫn mong thế hệ trẻ hôm nay - dù sống trong một thế giới mở, tiếp cận nhiều tư duy mới - vẫn giữ được bản sắc riêng biệt của văn hóa Việt Nam. Chúng tôi từng làm được vì tựa vào văn hóa dân tộc, vào lòng tự hào và tình yêu đất nước. Nếu giữ được cái “hồn” ấy, các bạn trẻ có thể đi xa, vươn ra thế giới mà không đánh mất chính mình.

Trân trọng cảm ơn nhà văn Ngô Thảo!