Những năm trước đây, tôi thường được xem những thước phim người dân Hà Nội tung hoa lên những đoàn quân Việt Minh ngày mồng 10 tháng 10 năm Giáp Ngọ, và ngắm tấm ảnh nổi tiếng về người lính Việt đầu tiên, nhỏ bé mà kiêu hãnh, đi giữa hai sĩ quan Pháp to lớn, bước chân vào đất Hà thành qua cây cầu sắt. Tôi đã phỏng đoán rằng cầu Long Biên là khởi điểm cuộc đón chào trên các cửa ô, và hẳn là việc chiếm Hà Nội khó có thể diễn ra mà không có chạm súng...

Hóa ra tôi đã nhầm...

Người lính Việt trên ảnh là ông Vũ Huy Hậu, nay đã ngoài bảy mươi. Ngày ấy, ông là chính trị viên một tiểu đoàn thuộc Trung đoàn Thủ Đô, Đại đoàn 308 Quân tiên phong. Ảnh chụp lúc ông dẫn đơn vị vượt qua cầu Đuống, thuộc huyện Gia Lâm, ngoại vi Hà Nội, ở cách nội thành 10 cây số về hướng đông - bắc, vào 6 giờ 45 phút sáng ngày mồng 8 tháng 10 năm 1954.

Cuộc tiếp quản Hà Nội hai ngày sau đó diễn ra thanh bình nhờ sự chu đáo trong khâu lập kế hoạch, vai trò chỉ huy của ông Hậu cũng như các nỗ lực phòng ngừa của toàn Trung đoàn Thủ Đô vào hai ngày mồng 8 và mồng 9.

Sứ mạng của đơn vị ông Hậu quả là gian nan. Ông chỉ có 214 chiến binh đến nhận bàn giao 35 trọng điểm quân sự hành chính, kinh tế và văn hóa của Thủ đô từ tay người Pháp, “Lính Pháp đầy rẫy mọi nơi", ông Hậu kể. "Chúng tôi sẽ phải giao chiến nếu cần. Nhưng chúng tôi không được làm bộc lộ các cơ sở hoạt động nội thành, và không được phép nhận bất cứ cái gì của dân thường. Tất nhiên chúng tôi rất tự hào với nhiệm vụ được giao, nhưng cũng cảm thấy gánh nặng của nó. Lực lượng không đông, và chỉ có thể trông chờ vào bản thân mình thôi”.

Trung đoàn Thủ Đô vào lúc đó đã nổi tiếng về khả năng biết dựa vào chính mình. Chính tiểu đoàn ông Hậu là đơn vị đầu tiên trở lại, khép kín vòng tròn có điểm khởi đầu là cuộc phòng thủ vô song của trung đoàn trong nội thành 9 năm về trước.

Chúng tôi cùng tới nhà máy nước. Huy hiệu Chiến sĩ Điện Biên và huân chương của ông Khôi đã giúp chúng tôi qua cổng khá dễ dàng.

“Tưởng như chúng tôi đã tập dượt và dự kiến mọi tình huống. Nhưng đến nơi, chúng tôi nhận thấy mình đã không tính hết”. Ông Khôi chỉ sang khu Nhà máy Điện Yên Phụ liền kề.

“Quân Pháp đang ở đây làm nhiệm vụ canh gác cho Nhà máy Điện và Nhà máy Nước. Mỗi nhà máy có nhiều vọng gác, mỗi phiên gác kéo dài 8 giờ. Lính Pháp ở đây khoảng hơn bảy chục. Còn chúng tôi: chằn chặn mười ba tay súng trường, dăm quả lựu đạn”.

“Chúng tôi đến từ sáng mồng tám, nhưng quân Pháp còn ở lại đến tận sáng hôm sau. Tôi đã lo lắng”. Ông Khôi chỉ ngôi nhà tầng cổ với những cửa sổ có cánh chớp điển hình cho kiến trúc thời thuộc Pháp. “Phân đội đóng trên tầng hai, cả mười ba người ở một phòng. Chúng tôi không có đồ ăn”.

“Tôi quyết định bày tỏ sự thân thiện với quân Pháp”. Ông Khôi cười và bắt đầu một điệu vũ, úp một bàn tay vào bàn tay tôi, vừa đi vừa múa xung quanh tôi với những bước nhảy “phong lưu mã thượng”.

“Chúng tôi hát, múa. Quân Pháp cũng vậy. Đêm ấy cả phân đội không ngủ, phần vì kích động, lo lắng, và chính là vì đói. Rồi chúng tôi ngồi quây quần nghỉ. Từng người ôn lại những ngày đầu theo cách mạng. Rồi chúng tôi lại hát vang để xua cơn đói”.

Sáng mồng chín, quân Pháp bắt đầu rút qua cầu Long Biên. Ông Khôi đi lại trước cổng Nhà máy Nước để giám sát. Ông ra lệnh cho bộ đội chỉnh đốn quân dụng. Rồi ông rút từ ba lô ra một lá cờ. Vài phút sau nó đã tung bay trên Nhà máy Nước Hà Nội.

Tới sáng mồng mười, một xe phân phát lương thực mới tới nơi, mang cơm, xúc xích, cá và các món rau đến cho bộ đội, chấm dứt cơn đói hai ngày đêm. “Kể từ đó tôi được biết đến nhiều cỗ bàn, tiệc tùng”, ông Khôi kết luận: “Nhưng không gì sánh được bữa cơm ấy. Món salad thật là ngon. Tôi chưa từng ăn salad theo kiểu ấy trước đó. Lá xà lách trộn với dầu ăn và dấm, chua chua lại bùi bùi”.

Ông Trần Đông cũng dẫn một cánh quân tiến vào nội thành ngày đó, nhưng từ hướng ô Cầu Giấy. Ông dự kiến đưa tôi vào sân Câu lạc bộ Quân nhân, để mô tả quang cảnh buổi lễ chào cờ Việt Nam đầu tiên tại khu Cột Cờ, nhưng ở đó người ta đang sắp khánh thành Trung tâm báo chí cho ASEM 5, và chúng tôi đành lỡ dịp.

Thay vào đó, chúng tôi đỗ xe dưới bóng một cây lim trên con đường mang tên Hoàng Diệu, viên quan đã quyết tử giữ thành Hà Nội chống cuộc đánh chiếm lần thứ nhất của quân Pháp năm 1882. Cùng ngắm tòa tháp ba tầng xây bằng gạch, có những cửa sổ ngũ giác, trên cùng là tháp Cột cờ, cao tới sáu mươi mét.

“Chúng tôi chỉ có hai ngày để chuẩn bị cho lễ chào quốc kỳ vào sáng 10 tháng 10 năm ấy”. Ông Đông kể. “Lá quốc kỳ rộng tới 30m². Và chúng tôi kịp nhận ra rằng cây cọc hiện hành sẽ không thể giữ nổi lá cờ đại. Làm sao đây?”.

“Ban đầu chúng tôi định dùng một đoạn ray để làm cột cờ, và phải chờ đến nửa đêm mồng tám cho quân Pháp rút hết khỏi ga Hà Nội để nhờ các công nhân hỏa xa hỗ trợ. Anh em công nhân cho rằng việc hàn một tấm ray lên đỉnh Cột cờ không phải là một giải pháp hay. Cuối cùng, họ tặng chúng tôi một đoạn ống thép cao 12m, có kèm puli. Nhờ đó, sáng sớm ngày mồng mười, lá quốc kỳ Việt Nam đã được tung bay. Tôi được đứng gần tháp Cột cờ khi lễ Chào Quốc kỳ bắt đầu, tự hào hát Quốc ca Việt Nam và nghe đọc Lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch nhân ngày Giải phóng Thủ đô. Nhưng niềm tự hào lớn nhất là cảm xúc được ngắm lá cờ đỏ sao vàng lần đầu tiên tung bay trên đỉnh Cột cờ, trên nền trời Hà Nội, chấm dứt gần một thế kỷ đô hộ của thực dân”.

Chúng tôi theo đường Điện Biên rẽ sang phố Hàng Bông, khởi đầu khu phố cổ. Những con phố hẹp rợp bóng cờ các quốc gia khối ASEM, cùng các biểu ngữ chào mừng kỷ niệm lần thứ 50 ngày tiếp quản Thủ đô, các là cờ hình vuông, viền tua răng rồng ngũ sắc của nước Việt thời cổ đại. Các gia đình cưỡi mô-tô đi bao quanh xe chúng tôi. Ông Đông mỉm cười, hồi tưởng.

“Chúng tôi đã đi đều không được chỉnh cho lắm trên đoạn phố này. Dễ hiểu thôi. Chúng tôi ở chốn rừng núi về, chỉ quen vừa chạy vừa ẩn nấp, tiến quân kiểu “lại vô ảnh khứ vô hình”. Còn hôm ấy, chúng tôi cố vừa hát, vừa đi đều, vừa đón bắt những bông hoa”.

Tới phố Hàng Đào, ông Đông trỏ một cửa hiệu trang hoàng những chiếc đèn lồng phết giấy hồng điều. “Đây là ngôi nhà mà tôi từng sống thời thơ ấu”.

“Ngày ấy - Tôi hỏi, chỉ tấm biển thông báo Khu phố cổ được công nhận là di tích lịch sử của quốc gia - ông có nghĩ rằng sẽ lại đi ngang những phố phường của thuở thiếu thời sau hàng nửa thế kỷ, trong một lễ kỷ niệm trọng thể và tráng lệ nhường này?”.

“Dĩ nhiên là không”. Ông Trần Đông đáp, ánh mắt lấp lánh men say ngày hội. “Và lại không ngờ được đi cùng với một người bạn Mỹ”.

Biên dịch: Lê Đỗ Huy

Trích trong sách: Đại đoàn 308 Quân tiên phong với thủ đô Hà Nội, sđd, tr.373-382

Trình bày: Bảo Minh