NHỮNG DẤU MỐC

Sau tháng 7/1954, tình hình đất nước có nhiều biến đổi nhanh chóng và phức tạp. Lịch sử đặt ra yêu cầu Đảng ta có một đường lối chiến lược cách mạng đúng đắn để đưa cách mạng Việt Nam tiến lên phù hợp với tình hình mới và xu thế vận động của thời đại. Bước chuyển lớn từ chủ trương đấu tranh chính trị đòi thi hành Hiệp định Genève sang đấu tranh vũ trang có thể coi bắt đầu từ bản dự thảo Đường lối cách mạng miền Nam do Bí thư Xứ ủy Nam Bộ Lê Duẩn khởi thảo và được đưa ra thảo luận tại Hội nghị Xứ ủy Nam Bộ tháng 12/1956.

Đường lối cách mạng miền Nam chỉ rõ:

Đây là văn kiện quan trọng, trực tiếp góp phần hình thành đường lối cách mạng ở miền Nam của Đảng trong Hội nghị Trung ương 15. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 15 (tháng 1/1959) đã khẳng định: “... con đường đấu tranh vũ trang để hoàn thành nhiệm vụ cơ bản của cách mạng miền Nam là giải phóng miền Nam khỏi ách thống trị của đề quốc và phong kiến, hoàn thành cách mạng dân tộc dân chủ ở miền Nam; Con đường phát triển cơ bản của cách mạng Việt Nam ở miền Nam là khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân...”.

Đảng đã bám sát thực tiễn để kịp thời có những quyết sách chỉ đạo mang tính chiến lược kịp thời và đúng đắn. Khi địch quyết tàn sát những người cách mạng, chúng ta không thể ngây thơ và ảo tưởng vào việc chỉ dùng những biện pháp đấu tranh hòa bình, không đấu tranh vũ trang. Thực tiễn máu lửa ở miền Nam những năm 1954-1960 đã chứng minh điều đó.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 15 ra đời chẳng những đáp ứng nhu cầu lịch sử, mở đường cho cách mạng miền Nam tiến lên, vượt qua giai đoạn đen tối mà còn thể hiện rõ bản lĩnh cách mạng độc lập, tự chủ của Đảng. Nó thể hiện sự trưởng thành của Đảng cả về lý luận và thực tiễn về đường lối và phương pháp cách mạng, đồng thời thể hiện bản lĩnh lãnh đạo của Đảng - vừa mềm dẻo phù hợp với tình hình quốc tế, giữ nguyên tính pháp lý của Hiệp định Genève, vừa độc lập, tự chủ, sáng tạo, đáp ứng nguyện vọng bức thiết của cán bộ, đảng viên và quần chúng đang đấu tranh quyết liệt với Mỹ - Diệm. Nghị quyết này tạo bước nhảy vọt cho phong trào cách mạng miền Nam, hiện rõ qua cao trào Đồng khởi rầm rộ khắp miền Nam từ đầu năm 1960.

Tình hình ở hai miền đã phát triển theo hai hướng khác nhau với những nhiệm vụ cách mạng cụ thể khác nhau. Từ tháng 12/1957, tại Hội nghị Trung ương 13, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề cập đến việc đồng thời tiến hành hai nhiệm vụ chiến lược cách mạng: Cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân và cách mạng xã hội chủ nghĩa. Hai nhiệm vụ cách mạng nói trên đều quan trọng, coi nhẹ một nhiệm vụ nào cũng đều sai lầm.

Điều này được chính thức khẳng định tại Đại hội Đảng lần thứ III (tháng 9/1960). Trong Diễn văn khai mạc Đại hội, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ: “Đại hội lần này là Đại hội xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc và đấu tranh hòa bình thống nhất nước nhà” (Hồ Chí Minh (2011) – Toàn tập – Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tập 12, trang 673).

Đại hội III xác định nhiệm vụ và đường lối của Đảng trong giai đoạn mới:

Hai miền Nam, Bắc thực hiện hai chiến lược cách mạng khác nhau song cùng hướng đến mục tiêu chung là: Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Trong bối cảnh tình hình quốc tế có nhiều diễn biến phức tạp, việc lựa chọn một quyết sách đúng đắn, phù hợp cho cách mạng Việt Nam lúc đó không phải dễ dàng. Giai đoạn cuối những năm 1950, đầu những năm 1960, Việt Nam không phải đất nước duy nhất bị chia cắt thành hai miền. Trước đó và cùng với Việt Nam có Đông và Tây Đức, Nam và Bắc Triều Tiên. Trong xu thế tạm thời hòa hoãn giữa hai “phe”, người ta hay nói đến “thi đua hòa bình”, “trường kỳ mai phục” mà ít nói đến đấu tranh vũ trang, thống nhất hai miền.

Đường lối thực hiện đồng thời hai chiến lược cách mạng ở hai miền thể hiện ý chí độc lập thống nhất của cả dân tộc Việt Nam, là điều đột phá, chưa có tiền lệ, bất chấp âm mưu chia cắt, những toan tính của các thế lực khác đằng sau cuộc đấu tranh của nhân dân Việt Nam. Nhân dân ta kiên quyết thực hiện trọn vẹn sự nghiệp cách mạng của mình mặc dù tình hình không cho phép hai miền cùng thực hiện một nhiệm vụ cách mạng. Trong bối cảnh khá phức tạp lúc đó, Đảng đã đánh giá đúng tình hình và đề ra những nhiệm vụ cụ thể, phù hợp với mỗi miền dựa trên sự nhận thức và phân tích đúng những mâu thuẫn, xác định đúng lực lượng và đối tượng cách mạng cũng như phương pháp tiến hành đấu tranh. 

Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một - chân lý đó không bao giờ thay đổi. Đây cũng chính là điểm mấu chốt định rõ tính chính nghĩa của cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam.

Đây là quan điểm nền tảng, là điểm xuất phát để Đảng đề ra những quyết sách cụ thể, phù hợp với sự vận động biến đổi của tình hình trong từng giai đoạn. Hai chiến lược cách mạng không tách rời mà liên quan mật thiết, hỗ trợ lẫn nhau.

Việc đề ra và thực hiện nhất quán, liên tục đường lối tiến hành đồng thời hai chiến lược cách mạng trước tiên đã tháo gỡ những băn khoăn, thắc mắc về mặt tư tưởng về con đường tiến lên của cách mạng Việt Nam. Những luận điểm về tính liên tục của cách mạng, về sử dụng bạo lực cách mạng để chống lại bạo lực phản cách mạng của chủ nghĩa Marx-Lenin đã được Đảng hiện thực hóa trong thực tiễn cách mạng Việt Nam với sự vận dụng sáng tạo và phù hợp.

Việc tiến hành đồng thời hai chiến lược cách mạng đã tạo ra những điều kiện để cách mạng hai miền có những điều kiện hỗ trợ lẫn nhau, mở đường cho sự hỗ trợ, chi viện của miền Bắc với cuộc đấu tranh vũ trang ở miền Nam. Những bước đột phá đầu tiên chi viện cho miền Nam đang thiếu người, thiếu súng đã được xúc tiến ngay sau khi Nghị quyết Hội nghị Trung ương 15 ra đời với hai đoàn công tác đặc biệt 559 trên bộ và 759 trên biển. Sau này, hai tuyến đường do hai đoàn công tác đặc biệt này mở đã phát triển lên thành hai tuyến đường huyền thoại - được coi như biểu tượng của ý chí và trí tuệ Việt Nam: Đường Hồ Chí Minh trên bộ và Đường Hồ Chí Minh trên biển đã góp phần to lớn vào thắng lợi chung của sự nghiệp đấu tranh thống nhất nước nhà.

Miền Bắc tiến lên chủ nghĩa xã hội và là hậu phương lớn, chỗ dựa vững chắc cho cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam ngay cả trong những năm miền Bắc bị đánh phá ác liệt. Cuộc chiến đấu của nhân dân miền Nam vừa trực tiếp đánh bại những chiến lược, chiến thuật của Mỹ và tay sai áp dụng trên chiến trường, buộc Mỹ phải rút quân khỏi Việt Nam và Đông Dương, vừa có tác dụng bảo vệ miền Bắc.

Đường lối đúng đắn của Đảng đã dẫn dắt toàn quân, toàn dân ta chiến thắng kẻ thù mạnh về lực lượng vật chất; lấy tinh thần quyết chiến và trí tuệ sáng tạo của mình để chiến thắng trang bị kỹ thuật hiện đại của đối phương. Đó là “nghệ thuật biết thắng từng bước” để tiến lên giành thắng lợi hoàn toàn; đánh địch trên mọi mặt trận: quân sự, chính trị, ngoại giao, kinh tế, văn hóa… bằng nhiều mũi tiến công: quân sự, chính trị, địch vận...

Trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975, Trung ương Đảng đã chọn hướng tấn công bất ngờ, nắm bắt nhanh diễn biến chiến trường và khi thời cơ xuất hiện đã kịp thời quyết tâm tận dụng và thúc đẩy thời cơ phát triển với tinh thần “Một ngày bằng hai mươi năm”, với phương châm “Thần tốc - Táo bạo - Bất ngờ - Chắc thắng”, nhanh chóng kết thúc thắng lợi trọn vẹn cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước bằng Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử.

Sau tháng 4/1975, cả dân tộc bước vào giai đoạn lịch sử mới với tâm trạng phấn khởi, tự tin. Bước ra từ vầng hào quang thắng lợi của cuộc chiến tranh với khí thế “ào ào xốc tới”, “một ngày bằng hai mươi năm”, tưởng chừng chỉ cần một khoảng thời gian ngắn là có thể xây dựng thành công “nền sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa”. Đại hội IV của Đảng Cộng sản Việt Nam (12/1976) đã kỳ vọng vào “khả năng” đó.

Sự nôn nóng muốn có ngay nền kinh tế thuần nhất xã hội chủ nghĩa đã dẫn đến ý muốn chủ quan: đưa quan hệ sản xuất phát triển trước lực lượng sản xuất, “kéo” lực lượng sản xuất phát triển theo. Hệ quả của tư duy này là đẩy nhanh việc thực hiện cuộc cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh và tập thể hóa nông nghiệp ở miền Nam một cách ồ ạt, vội vã ngay sau ngày giải phóng. Kết quả thu được lại ngược với mong muốn. Mô hình, cơ cấu kinh tế không phù hợp được đặt trên cái nền sản xuất xã hội nghèo nàn lạc hậu và bị chiến tranh tàn phá nặng nề đã dẫn Việt Nam đến cuộc khủng hoảng kinh tế-xã hội sâu sắc.

Tuy nhiên, nhìn toàn cục, nguyên nhân sâu xa hơn, nguyên nhân của các nguyên nhân bắt nguồn từ nhận thức. Cuộc khủng hoảng kinh tế-xã hội trầm trọng những năm cuối thập kỷ 70 đến cuối thập kỷ 80 của thế kỷ XX diễn ra ở Việt Nam bắt nguồn từ trở lực trong nhận thức về những nguyên tắc cơ bản của mô hình kinh tế cũ như chế độ công hữu về tư liệu sản xuất (nhất là đất đai), về lao động tập thể, độc quyền của nhà nước về thương nghiệp và giá cả; về kế hoạch hóa tập trung; về quan niệm rằng tư bản là bóc lột, là đối lập với chủ nghĩa xã hội - mà kinh tế thị trường thì sản sinh ra chủ nghĩa tư bản… Tư duy cũ mòn cùng thói quen ỷ lại vì được bao cấp đã hình thành lâu năm càng làm trầm trọng hơn cuộc khủng hoảng.

Cuộc khủng hoảng này đặt Đảng Cộng sản Việt Nam trước nhiệm vụ lịch sử hệ trọng và khó khăn: Phải tạo được bước ngoặt sửa sai cơ bản từ đường lối chính sách, trước hết trên lĩnh vực kinh tế và cả với tổng thể đường lối để đứng vững và phát triển.

Trong bối cảnh trên thế giới cùng diễn ra nhiều cuộc cải tổ, cải cách ở Liên Xô, ở các nước Đông Âu và ở Trung Quốc đã diễn ra trước đó (từ năm 1978) vẫn còn đang tiếp tục, công cuộc Đổi mới ở Việt Nam diễn ra như một tất yếu, từ cả hai chiều: từ “dưới” lên và từ “trên” xuống. Ở tất cả những nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa lúc này đều hiện rõ những bất ổn của mô hình chủ nghĩa xã hội đã xây dựng; những biểu hiện trì trệ, khủng hoảng báo hiệu nguy cơ sụp đổ đang hiện hữu rất gần. Cũng như các nước này, Đổi mới ở Việt Nam xuất phát từ những đòi hỏi của các nguyên nhân nội tại từ bên trong.

Đảng Cộng sản Việt Nam có tham khảo bài học của các chính Đảng ở các nước này song không áp dụng máy móc, cũng không có “cú hích” từ bên ngoài, mà chính những khó khăn, bế tắc buộc các cơ sở phải trăn trở tìm lối thoát, phải “bung ra” để tự cứu.

Ở tầm vĩ mô, sau nhiều cố gắng cải thiện mô hình cũ với nhiều phong trào, nhiều chiến dịch, giương lên nhiều “lá cờ” cả trong kinh tế và trên lĩnh vực tư tưởng mà không có kết quả, tình hình ngày càng bế tắc. Những bộ óc thực tế (và cũng giàu kinh nghiệm thực tiễn) nhận ra rằng không thể tiếp tục duy ý chí. Ở các cấp thấp hơn, cán bộ, nhân dân một số địa phương đã tìm cách “xé rào”, lách qua những khe hở của thể chế hiện hành để hoạt động kinh tế có hiệu quả hơn.

Sau một thời gian (từ năm 1979 đến năm 1986), thực tiễn ở cơ sở chứng minh rằng cần thiết và có thể đổi mới toàn diện, từ đó tạo nên bước chuyển biến quyết định trong tư duy lãnh đạo từ những người giữ cương vị cao nhất của Đảng - đánh dấu chính thức từ Đại hội lần thứ VI của Đảng (12/1986).

Chính thực tiễn đổi mới sinh động ở các cơ sở, các địa phương đã cung cấp tư liệu cho việc hình thành đường lối Đổi mới toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam. Từ những tháo gỡ khó khăn trong thực tiễn đã tiến đến những bước tháo gỡ lớn về tư duy kinh tế. Nhiều quan điểm bảo thủ, xơ cứng, những định kiến và ngộ nhận về kinh tế hàng hóa, về tư sản, về bóc lột đã lùi bước trước cái nhìn thực tế và tự tin hơn về kinh tế thị trường, về hợp tác đa phương và hội nhập, về một sự “cộng sinh” giữa các thành phần kinh tế trong môi trường kinh tế mới.

Công cuộc Đổi mới đã trải qua nhiều bước đột phá có hệ thống:

Đến cuối nhiệm kỳ thứ VI Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam (1991), đường lối Đổi mới ở Việt Nam đã định hình tương đối rõ nét. Đó là quá trình khai mở đường lối phát triển kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, đổi mới quản lý nhà nước về kinh tế, tự chủ mở rộng quan hệ kinh tế đa phương, từng bước hội nhập kinh tế thế giới và khu vực…

Công cuộc Đổi mới do Đảng ta khởi xướng, lãnh đạo từ năm 1986 đến này là một quá trình sáng tạo liên tục “vừa xóa bỏ cái cũ, vừa xây dựng cái mới từ gốc đến ngọn. Phải tạo ra cả lực lượng sản xuất mới lẫn quan hệ sản xuất mới; tạo ra cơ sở kinh tế mới lẫn kiến trúc thượng tầng mới; tạo ra cả đời sống vật chất mới lẫn đời sống tinh thần và văn hóa mới.” (Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, t.37, tr.508).