Sáng tạo trở thành phương tiện mạnh mẽ thúc đẩy phát triển kinh tế trong quá trình toàn cầu hóa. Công nghiệp văn hóa đã được thừa nhận là một lĩnh vực tăng trưởng chính của kinh tế toàn cầu. Với tài nguyên văn hóa phong phú, Việt Nam có thể phát triển mạnh mẽ “ngành công nghiệp mới” đầy tính sáng tạo để đạt hiệu quả kép - đồng thời phát triển văn hóa và mang lại lợi ích kinh tế cho quốc gia. Để Công nghiệp văn hóa Việt Nam bước vào Kỷ nguyên mới, Việt Nam cần đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng và những chính sách thúc đẩy vượt qua những thách thức.

Tài sản lớn nhất của một đất nước là con người, sự sáng tạo cá nhân, kỹ năng và tài năng của người dân đất nước đó. Trong nền kinh tế nói chung, các ngành công nghiệp dựa trên nền tảng các tài sản này được gọi là Công nghiệp sáng tạo - một lĩnh vực đặc biệt tạo ra của cải và mang đến công ăn việc làm thông qua việc phát triển và khai thác tài sản trí tuệ. Việc thương mại hóa các sản phẩm “mang tính ý tưởng” liên quan đến văn hóa và nghệ thuật là tiền đề cho sự hình thành của Công nghiệp sáng tạo (Công nghiệp văn hóa).

Trong quá trình toàn cầu hóa, sáng tạo trở thành phương tiện mạnh mẽ thúc đẩy phát triển kinh tế. Công nghiệp sáng tạo nằm trong/và là một bộ phận của kinh tế tri thức, nhưng khác với kinh tế tri thức - có phạm vi rộng hơn, bao gồm cả hoạt động sáng tạo ra tri thức và ứng dụng tri thức vào thực tiễn, kinh tế (công nghiệp) sáng tạo có thể đo lường được và tính được doanh thu. Nó là sự kết nối giữa văn hóa với thương mại và tạo ra lợi nhuận.

Theo Cơ quan văn hóa, truyền thông và thể thao Anh: “Công nghiệp văn hóa là các ngành công nghiệp sử dụng các sáng tạo, kỹ năng và trí tuệ nguyên gốc của các cá nhân, có tiềm năng tạo ra của cải vật chất dưới dạng hàng hóa có hàm lượng trí tuệ cao và tạo ra công ăn việc làm cho nhiều thế hệ”. Đó “là sự kết hợp giữa sáng tạo, sản xuất và khai thác các nội dung có bản chất phi vật thể và văn hóa, tạo thành các sản phẩm văn hóa, được bảo vệ bởi luật bản quyền” (UNESCO).

Việt Nam có nhiều tiềm năng để trở thành một nền kinh tế có ngành công nghiệp văn hóa phát triển của khu vực Đông Nam Á. Một ngành công nghiệp sáng tạo dựa trên nền tảng văn hóa được kết nối rộng rãi bằng công nghệ tiên tiến và được hỗ trợ mạnh mẽ bằng những chủ trương, chính sách ưu đãi phát triển sẽ mang đến cho Việt Nam khả năng thương mại lớn và sức cạnh tranh toàn cầu.

Việt Nam có thị trường nội địa lớn cùng với thị trường khu vực đang mở rộng và rất nhiều hứa hẹn. Thuận lợi này đảm bảo tiềm năng tăng trưởng cho ngành công nghiệp văn hóa. Việt Nam có dân số trẻ, có “độ nhạy” thương mại và trình độ công nghệ kỹ thuật số ngày càng cao. Việt Nam còn có lợi thế về sự đa dạng văn hóa. Cảnh quan văn hóa ở Việt Nam rất phong phú - từ hệ thống di tích, di sản cho tới các thành phố năng động đang phát triển; từ các thực hành văn hóa truyền thống cho tới thời trang và truyền thông đương đại. Người Việt Nam có đam mê, tự hào về sự đặc sắc văn hóa cũng như có xu hướng mạnh mẽ giữ gìn/nuôi dưỡng văn hóa truyền thống của mình.

Sự phong phú và khác biệt vùng miền cũng tạo điều kiện nuôi dưỡng văn hóa sáng tạo, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển những sáng tạo văn hóa. Công nghiệp văn hóa có khả năng biến văn hóa trở thành bộ phận quan trọng của thương mại và cạnh tranh quốc tế để Việt Nam xây dựng nền kinh tế sáng tạo và độc đáo.

Chiến lược Phát triển các ngành công nghiệp văn hóa được Thủ tướng phê duyệt năm 2016 xác định 12 ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam gồm: Quảng cáo; Kiến trúc; Phần mềm và các trò chơi giải trí; Thủ công mỹ nghệ; Thiết kế; Điện ảnh; Xuất bản; Thời trang; Nghệ thuật biểu diễn; Mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm; Truyền hình và phát thanh; Du lịch văn hóa.

Đại hội XIII của Đảng đã nêu nhiệm vụ: “Khẩn trương triển khai phát triển có trọng tâm, trọng điểm ngành công nghiệp văn hóa và dịch vụ văn hóa trên cơ sở xác định và phát huy sức mạnh mềm của văn hóa Việt Nam, vận dụng có hiệu quả các giá trị, tinh hoa và thành tựu mới của văn hóa, khoa học, kỹ thuật, công nghệ của thế giới”.

Chúng ta đang phấn đấu để công nghiệp văn hóa dựa trên sự sáng tạo, khoa học công nghệ và bản quyền trí tuệ đạt mục tiêu doanh thu đóng góp 7% GDP vào năm 2030. Nền kinh tế đa dạng với sự tăng trưởng mạnh của ngành du lịch (bao gồm cả du lịch văn hóa), các ngành sản xuất trình độ cao, một số ngành công nghiệp tri thức (như công nghệ thông tin) cũng tạo những điều kiện tốt cho ngành Công nghiệp văn hóa ở Việt Nam phát triển.

Đó là những tiềm năng cho Việt Nam vươn lên trở thành “công trường” và cũng là thị trường hàng đầu của Công nghiệp văn hóa trong khu vực Đông Nam Á. Việt Nam hoàn toàn có cơ hội và khả năng phát triển một nền Công nghiệp văn hóa với vai trò trung tâm trong tổng thể nền kinh tế quốc gia tương lai. Phát triển các ngành Công nghiệp văn hóa trọng tâm (điện ảnh, thời trang, quảng cáo, nghệ thuật biểu diễn, du lịch văn hóa) cũng sẽ góp phần quan trọng trong việc phát huy sức mạnh mềm của văn hóa Việt Nam.

Ngành Công nghiệp văn hóa sẽ là một trong những tài sản chính và các thế mạnh của Việt Nam trong tương lai. Hàng hóa - dịch vụ văn hóa Việt Nam phát triển phong phú cung cấp cho thị trường nội địa và quốc tế chính là nguồn nội lực làm nên sức mạnh mềm văn hóa của quốc gia, làm cho văn hóa thấm sâu vào đời sống kinh tế - xã hội, tăng thêm thu nhập quốc dân cũng như khẳng định và phát huy những giá trị của văn hóa Việt Nam.

Cuộc Cách mạng công nghệ lần thư tư, với sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo (AI) đặt ra những thách thức với những người sáng tạo. AI đang thay con người triển khai ngày càng nhiều các hoạt động trong chuỗi công việc. Đã có những sáng tạo của AI được thừa nhận, thậm chí gây ấn tượng nhưng những sáng tạo của con người mới có thể chạm đến trái tim, lay động được cảm xúc. Nghệ sĩ hay AI sẽ có công chúng của riêng mình ? Sự lựa chọn sẽ thuộc về công chúng nghệ thuật.

Họa sĩ, Tiến sĩ Nguyễn Thu Thuỷ, Phó Trưởng Khoa Nghệ thuật và Thiết kế, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội, đánh giá: AI là một công cụ thông minh, nhưng AI không tự tạo ra được nội dung, ý tưởng hay các tác phẩm mang tính nghệ thuật nếu thiếu đi các câu hỏi và yêu cầu mà người dùng đặt cho AI và để AI học tập và bồi dưỡng qua thời gian. Chúng ta luôn biết rằng, nếu người dùng biết cách đặt câu hỏi và câu hỏi đủ tốt sẽ hướng dẫn và hỗ trợ AI đưa ra các kết quả tốt. Sự hiện diện ngày càng sâu và rộng của AI sẽ hỗ trợ chúng ta trong hoạt động sáng tạo, tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả công việc, đồng thời cũng tạo cơ hội cho tất cả chúng ta cùng sáng tạo, đánh thức tiềm năng sáng tạo trong mỗi con người. Dựa trên những câu hỏi và yêu cầu, AI có thể mang tới những gợi ý để người nghệ sĩ tiếp tục sáng tạo và phát triển.

Tuy có nhiều tài nguyên, nhiều tiềm năng song điểm xuất phát để xây dựng ngành Công nghiệp văn hóa ở Việt Nam không phải là cao. Có thể dễ nhìn thấy các điểm yếu: Nền tảng dữ liệu còn “mỏng”; Năng lực, kỹ năng, trình độ chuyên môn của nguồn nhân lực còn ở mức độ thấp; Cơ sở hạ tầng kỹ thuật chưa phát triển đủ cao (có thể thấy rõ nhất trong lĩnh vực sản xuất phim), thiếu chuyên gia và các phương tiện kết nối - cập nhật nói chung; Tình trạng vi phạm bản quyền còn phổ biến. Môi trường sáng tạo nói chung - các trường đại học, doanh nghiệp, các tổ chức nhà nước và các đơn vị hoạt động trong một hệ thống có tính trao đổi văn hóa cao, còn thiếu và chưa đạt chất lượng cần thiết... Đây cũng là những vấn đề cần khắc phục trong tương lai.

Chỉ đơn cử ví dụ về nền điện ảnh - một lĩnh vực phản ánh rõ nét những vui buồn khi sáng tạo - thụ hưởng trong đời sống văn hóa hiện nay. Để bắt kịp xu hướng và tạo ra những bộ phim có chất lượng tốt, thu hút công chúng, điện ảnh Việt Nam còn nhiều việc cần làm. Câu hỏi: Điện ảnh Việt Nam cần gì để bắt kịp xu hướng trong bối cảnh công nghệ và AI phát triển, làm sao có tác phẩm tốt để thu hút được công chúng ? đang được đặt ra.

TS Hà Thanh Vân, Viện hàn lâm Khoa học xã hội và nhân văn, cũng là nhà phê bình điện ảnh, cho rằng: Trước tiên cần chú trọng đầu tư vào công nghệ sản xuất bằng cách sử dụng AI trong sáng tạo nội dung. Mặt khác, việc đầu tư vào công nghệ làm phim hiện đại như CGI, motion capture, 3D…, sẽ giúp nâng tầm chất lượng hình ảnh và kỹ thuật.

CGI - Computer-Generated Imagery, là công nghệ sử dụng máy tính để tạo ra hình ảnh, nhân vật, hoặc cảnh quay mà không cần quay trực tiếp trong thực tế. Công nghệ này có thể tạo ra bất kỳ thứ gì, từ bối cảnh thiên nhiên, nhân vật giả tưởng đến các hiệu ứng đặc biệt.
Motion capture là công nghệ ghi lại chuyển động của người thật (hoặc động vật) và chuyển đổi chúng thành dữ liệu kỹ thuật số. Dữ liệu này sau đó được sử dụng để tạo ra chuyển động tự nhiên cho nhân vật 3D hoặc CGI.

Cần nâng cao chất lượng kịch bản, tập trung vào việc xây dựng cốt truyện độc đáo, có chiều sâu và gần gũi với văn hóa Việt Nam nhưng hướng đến những vấn đề phổ quát, mang tính toàn cầu, để có thể giới thiệu phim ra nước ngoài. Cần tìm kiếm các nhà biên kịch tài năng, thậm chí tìm kiếm kịch bản từ cộng đồng hoặc các nền tảng AI hỗ trợ sáng tạo để khắc phục điểm yếu cố hữu nhiều năm nay là kịch bản yếu kém, không đa dạng, phong phú. Tránh các lối mòn và cần khai thác các đề tài mới mà phim Việt chưa có nhiều như khoa học viễn tưởng, kinh dị, trinh thám hoặc văn hóa dân gian kết hợp hiện đại, bên cạnh những đề tài truyền thống như lịch sử, tâm lý xã hội. Sử dụng AI để phân tích diễn xuất, tối ưu hóa cảnh quay và hỗ trợ trong quá trình sản xuất. Sử dụng dữ liệu lớn (big data) để phân tích và hiểu thị hiếu khán giả...

Nhà nước cần có các chính sách khuyến khích đầu tư vào điện ảnh, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ. Tạo sân chơi cạnh tranh lành mạnh và hỗ trợ tài chính cho các dự án độc lập, sáng tạo. Cần đào tạo đội ngũ làm phim theo hướng hiện đại và công nghệ. Mở rộng các chương trình đào tạo trong và ngoài nước để cập nhật công nghệ và kỹ thuật mới. Tạo điều kiện cho các đạo diễn, nhà biên kịch, và nghệ sĩ trẻ thể hiện sự sáng tạo thông qua các chương trình hỗ trợ, đầu tư của nhà nước và tư nhân.

Những bất cập đã nêu trong lĩnh vực điện ảnh cũng có thể gặp trong các lĩnh vực nghệ thuật khác đang cần những lấp đầy bằng nỗ lực của đội ngũ những người sáng tạo.

Công nghiệp văn hóa là một ngành công nghiệp mới và đặc biệt, mang lại lợi nhuận kinh tế cao, vì thế nó cần một hệ thống chính sách phù hợp. Muốn phát triển công nghiệp văn hóa cần phải có hành lang pháp lý thuận lợi cho quá trình sản xuất và tiêu dùng văn hóa. Hành lang pháp lý đó tổng hợp cả những biện pháp về kinh tế, pháp luật, hành chính, giáo dục… tạo môi trường thuận lợi để các doanh nghiệp bảo trợ, tài trợ cho văn hóa và các doanh nghiệp kinh doanh những sản phẩm văn hóa, những dịch vụ văn hóa, du lịch có thế tăng lợi nhuận kinh tế. Trình độ quản lý hành chính về văn hóa trực tiếp tác động vào các ngành thuộc công nghiệp văn hóa. Cùng với đó cần phát triển thị trường văn hóa nhằm tạo điều kiện cho các sản phẩm văn hóa vận hành theo nguyên tắc thị trường. Từ đó, mới có thể định hướng cho người sản xuất văn hóa phục vụ xã hội, đáp ứng những nhu cầu đa dạng của con người.

Để Công nghiệp văn hóa phát triển, nhất thiết cần chuyển từ mô hình “bao cấp” sang mô hình “đầu tư” cho ngành văn hóa. Ngoài ra cần có các chương trình phát triển kỹ năng, tri thức và xây dựng năng lực cho nguồn nhân lực hoạt động trong các tổ chức văn hóa nhằm nâng cao năng lực và cả sự tự tin giúp cho ngành văn hóa có thể mang lại sự tăng trưởng cho ngành Công nghiệp văn hóa. Trong quá trình đối mới phương thức đầu tư cho văn hóa cần thực hiện bình đẳng đối với các thành phần kinh tế tham gia hoạt động trên lĩnh vực văn hóa.

Mặt khác, cũng cần chú ý ưu tiên hoặc có cơ chế đặc thù trên cơ sở năng lực và hiệu quả xã hội của mỗi đơn vị. Trong quá trình đó cần phân biệt giữa chính sách văn hóa, nghệ thuật với các chương trình phát triển và đầu tư - nhằm thúc đẩy sự tăng trưởng của ngành Công nghiệp văn hóa nói chung hay là nhằm tăng tốc sự phát triển của các ngành cụ thể (như phim ảnh, truyền thông, thời trang, trò chơi...). Bên cạnh đó cần có các chương trình hỗ trợ có mục tiêu cho các hoạt động kinh doanh các sản phẩm thủ công có “tính” mỹ nghệ ở khu vực làng nghề nông thôn để phục vụ du lịch, xuất khẩu... cùng với các sáng kiến về thương hiệu và xây dựng thị trường nhằm thúc đẩy việc phân phối và bán sản phẩm của khu vực này.

Theo PGS, TS Bùi Hoài Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam, Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hoá, Giáo dục của Quốc hội: Để Công nghiệp văn hóa Việt Nam bước vào Kỷ nguyên mới, Việt Nam cần đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng văn hóa hiện đại. Các trung tâm văn hóa đa năng, nhà hát, rạp chiếu phim, và không gian sáng tạo đạt chuẩn quốc tế cần được xây dựng ở cả các đô thị lớn và địa phương. Hạ tầng kỹ thuật số cũng đóng vai trò quan trọng. Các nền tảng trực tuyến chuyên biệt dành cho sản phẩm văn hóa Việt Nam không chỉ là công cụ quảng bá mà còn là kênh kết nối hiệu quả giữa nhà sản xuất và người tiêu dùng.

Nguồn nhân lực sáng tạo là yếu tố cốt lõi trong phát triển Công nghiệp văn hóa, do đó cần đẩy mạnh các chương trình đào tạo chuyên sâu về quản lý văn hóa, sáng tạo nội dung và marketing văn hóa, đồng thời chú trọng bồi dưỡng đội ngũ nghệ sĩ trẻ có khả năng làm việc trong môi trường quốc tế. Một trong những xu hướng nổi bật hiện nay là tập trung vào sản xuất nội dung gốc (original content). Xu hướng của thế giới ngày càng ưa chuộng những sản phẩm văn hóa mang đậm bản sắc, độc đáo và khác biệt. Đây là cơ hội cho Việt Nam khai thác những giá trị văn hóa truyền thống để tạo ra những sản phẩm mang đậm đặc sắc văn hóa Việt.

Phát triển kinh tế trải nghiệm cũng là một hướng đi tiềm năng. Việc kết hợp du lịch với các trải nghiệm văn hóa như tham gia lễ hội, học làm thủ công mỹ nghệ, khám phá ẩm thực địa phương sẽ mang lại giá trị gia tăng lớn cho cả ngành du lịch và Công nghiệp văn hóa. Đồng thời, xu hướng phát triển bền vững trong Công nghiệp văn hóa cũng cần được chú trọng. Các hoạt động văn hóa cần hướng tới việc bảo vệ môi trường, sử dụng tài nguyên hiệu quả, và giảm thiểu tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.

Về chính sách, cần khẩn trương hoàn thiện khung pháp lý cho Công nghiệp văn hóa. Các quy định về bản quyền, cấp phép hoạt động và phân phối sản phẩm văn hóa cần được xây dựng rõ ràng, minh bạch và linh hoạt hơn để tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp và cá nhân tham gia vào ngành này. Các chính sách ưu đãi về thuế, vốn vay, và hỗ trợ tài chính từ nhà nước cũng là điều kiện quan trọng để thúc đẩy các dự án sáng tạo văn hóa. Các chương trình biểu diễn nghệ thuật, liên hoan phim, triển lãm quốc tế và sự kiện văn hóa lớn cần được tổ chức với quy mô và chất lượng cao để khẳng định vị thế văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế. Đặc biệt, hợp tác quốc tế sẽ mở ra cơ hội lớn để học hỏi và áp dụng những kinh nghiệm thành công từ các quốc gia phát triển trong lĩnh vực Công nghiệp văn hóa.

Ngày xuất bản: 1/2/2025
Nội dung: VƯƠNG ANH, HỒNG MINH, TUYẾT LOAN
Ảnh: THÀNH ĐẠT, KHIẾU MINH, Chương trình Anh trai vượt ngàn chông gai - Yeah1, các nhà thiế kế Thảo Giang và Thạch Linh.
Trình bày: NGỌC LINH