Phóng viên: Thưa GS Hoàng Đạo Kính, bằng năm tháng đã trải qua với chiều sâu vốn sống của một người Hà Nội, với tri thức và kinh nghiệm dày dặn trong công việc bảo vệ, trùng tu nhiều công trình kiến trúc cho/của Hà Nội, GS có thể cho biết khái quát về tính chất đô thị của Hà Nội?

GS, TS, KTS Hoàng Đạo Kính: Hà Nội cổ về lịch sử, và chưa hẳn đã cổ về kiến trúc đô thị. Các di chỉ kiến trúc, khảo cổ học có niên đại cả nghìn năm. Song quỹ kiến trúc đô thị hiện hữu, tính cả các di tích, có độ tuổi hầu hết không quá 200 năm. Hầu hết công trình kiến trúc phố xá xuất hiện từ nửa sau thế kỷ XIX. Nói gọn lại, Hà Nội là một đô thị cổ, có kiến trúc cũ. Ngay cả khu phố thường quen gọi là Cổ, thì trên những gì còn lại, cũng nên gọi là Cũ.

Trong tình trạng đó, Hà Nội gồm nội thành và phụ cận, vẫn là một thành phố có quy mô không lớn, quỹ kiến trúc đô thị cũ kỹ, hạ tầng kỹ thuật còn lạc hậu. Hiện hữu nhiều tồn dư kiến trúc thời gian, thí dụ là hàng chục làng cổ và cũ, chật chội, chỉ còn cơ may phát triển “lên trời”, các khu tập thể xây dựng cấp tập cách nay ba bốn chục năm đã lỗi thời, khu bờ sông Hồng phát triển nảy sinh hoàn toàn tự phát…

Những năm qua đã có những nỗ lực để cải thiện và hiện đại hóa Thủ đô. Từng nơi từng mảng, thành phố tiện nghi và khang trang hơn. Công cuộc hiện đại hóa đang vào guồng, với vô số mâu thuẫn của một đô thị phát triển quá độ. Đô thị thời công nghiệp hóa, bước đi dài và nhanh, ít ngoái lại dĩ vãng và nhìn vào mình.

Hà Nội hôm nay, về kiến trúc đô thị và toàn bộ cơ sở vật chất, kỹ thuật chưa thỏa mãn các đòi hỏi cũng như tầm cỡ của thủ đô một quốc gia lớn, đang phát triển tăng tốc. Hà Nội có ưu thế đương nhiên về chính trị, về tài nguyên văn hóa, song còn nhiều hạn chế về sức hút và lực tỏa…

Phóng viên: Xin GS cho biết thêm những đặc trưng kiến trúc và cư dân đô thị của Hà Nội là gì? Và sau dấu mốc mở rộng năm 2008 đã có những tác động như thế nào với Hà Nội, thưa GS?

GS, TS, KTS Hoàng Đạo Kính: Về quỹ kiến trúc đô thị, Hà Nội đang sở hữu năm thành phần lớn: Khu phố Việt truyền thống; Khu phố thời thuộc địa; Các làng cổ và cũ; Quỹ kiến trúc xây dựng sau năm 1954 và Các khu vực cảnh quan thiên nhiên nhân văn hóa. Sau ngày 1/8/2008, Hà Nội mở rộng tới 3.340km, có nghĩa là sự phát triển theo bề rộng là chính yếu rồi. Song, Hà Nội cũ, để thành nhân tố trung tâm, phải được chủ trương phát triển “thâm canh”, kết hợp cải tạo và hiện đại hóa. Sự lan tỏa từ hạt nhân đô thị, được củng cố và nâng cao, sẽ quyết định tương lai của cả Thủ đô.

Trong công cuộc đô thị hóa, hiện đại hóa, thành thị hóa, có hai cục diện rất bản chất, diễn ra xuyên suốt và song song, nhưng cũng hàm chứa mâu thuẫn và thách thức, đó là: Đô thị hóa đất đai và thành thị hóa dân cư.

Các nhà quy hoạch của ta và nước ngoài đã tính toán và đưa ra số liệu: Đến năm 2030, đất đô thị Hà Nội sẽ là 880km, trên tổng diện tích là 3.340km. Cho đến 1/8/2008, Hà Nội cũ chỉ có trên dưới 100km2 đô thị hóa, bằng 1/9 lãnh thổ. Sau mở rộng địa giới hành chính năm 2008, tỷ lệ ấy là 1/33. Ấy thế mà đến năm 2030, tỷ lệ đô thị hóa Hà Nội đất đai sẽ là 1/4.

Trước những số liệu tính toán đó, ai đó đã phân vân: Ngàn năm vun đắp và hơn 100 năm đô thị hóa theo khái niệm hiện đại, Hà Nội mới chỉ đô thị hóa 100km, nay chỉ cần 20 năm đã là 880km, tăng lên tám lần. Ai đó cũng e ngại, sự chiếm dụng đất đai nhanh và gấp như vậy sẽ dẫn đến những lãng phí tài nguyên đất đai, hủy hoại môi trường tự nhiên, nạn xây dựng đô thị nham nhở, khó bề tạo dựng một đô thị phát triển bền vững và thực sự hiện đại.

Về thành thị hóa dân cư, xin dẫn vài dữ liệu: Năm 1954, người nội thành 400.000 người, người ngoại thành 130.000. Năm 2002, người nội thành 2.875.000, người ngoại thành 1.339.000. Năm 2008, sau mở rộng địa giới hành chính, người nội thành 2.474.000, người ngoại thành 3.684.600. Dễ dàng nhận ra, tỷ lệ dân cư ngoại thành so với dân cư nội thành ngày càng lớn, trước ngày 1/8/2008 là 46%, sau khi mở rộng là 149%. Thành thị hóa dân cư đặt ra những vấn đề nan giải gấp bội, so với việc mở rộng địa giới và đô thị hóa đất đai. Mọi cấu trúc quần cư chỉ trở thành thành phố đích thực, có sức hút và sức tỏa, tính tiêu biểu, sức cạnh tranh và có thương hiệu, khi dân cư đã thành thị hóa và tạo lập cho thành phố mình những giá trị và đặc trưng văn hóa.

Trong phát triển Thủ đô hơn nửa thế kỷ qua dân cư đã có những biến động lớn. Năm 1954, hàng vạn bộ đội - nông dân và cán bộ - nông dân chuyển về Hà Nội, hàng chục nghìn người Hà Nội gốc di cư vào nam hoặc đi xây dựng các vùng kinh tế mới. Một mặt, dân cư Hà Thành “đổi máu” và tiếp thu đời sống mới đem vào từ ngoại thị. Mặt khác, yếu tố thành thị và văn hóa thành thị gốc đặc trưng lại bị vơi hụt đi. Thêm vào đó hàng chục thôn làng hòa nhập vào cơ thể nội thị, xóa mờ những giới hạn mỏng manh giữa thành thị và thôn quê. Với việc mở rộng Hà Nội từ năm 2008, vấn đề văn hóa thành thị và thành thị hóa dân cư đặt ra gay gắt bội phần.

Về phương diện thành thị hóa dân cư, hình thành bốn nhóm dân cư Hà Nội: Dân nội thành; dân ngoại thành; dân nông thôn và dân nhập cư. Trong đó, dân cư nội thành chưa đạt độ thành thị hóa cao, dân cư ngoại thành trong quá độ thành thị hóa và dân cư nông thôn là ba nhóm “gốc” Hà Nội.

Sau ngày 1/8/2008, Hà Nội làm chủ một cơ ngơi thiên nhiên và đất đai đồ sộ, đủ để cho một thành phố lớn và một thủ đô thỏa sức mở mang. Tất cả những gì cần cho Hà Nội về phương diện tài nguyên thiên nhiên đã hội tụ đủ, thậm chí dư, chỉ thiếu biển. Song, sông ngòi và ao hồ hầu hết đã lâm bệnh; núi rừng nhiều phần đã nhân tạo hóa; quỹ đất bị chiếm dụng nham nhở. Thiên nhiên suy suyển nhiều, ngay bây giờ đã phải tính chuyện chữa trị.

Những phác thảo quy hoạch sử dụng đất hôm nay và mai sau, nên xuất phát từ bài tính chiến lược: trời - đất - ta (người), một cách hết sức tằn tiện, dụng chỗ nào và dụng vào việc gì phải so đo cho kỹ. Chí ít cũng phải như anh thợ đồ da trước tấm da bò. Ta quen lối nghĩ cái gì cũng phục dựng được, làm giả được. Song, thiên nhiên, hỏng hoặc mất, thì không tài nào phục sinh được. Đất ruộng đô thị hóa thì dễ, đã đô thị hóa thì không trở lại trồng trọt được nữa. Tôi mong, ngay từ đầu, các nhà quy hoạch Dự án mở rộng Hà Nội ghi khắc dòng: Nương nhẹ thiên nhiên, tiết kiệm trời đất.

Phóng viên: Nhìn đến tương lai, Hà Nội cần làm những công việc gì với di sản kiến trúc của mình, thưa GS?

GS, TS, KTS Hoàng Đạo Kính: Trước đây chúng tôi đã gợi ý thành phố tiến hành một cuộc tổng điều tra và kiểm kê toàn bộ gia sản tích lũy qua hơn 1.000 năm - cả tài nguyên thiên nhiên, quỹ di tích, quỹ kiến trúc đô thị, cơ sở kỹ thuật hạ tầng... Ta làm việc ấy hệt như người quản kho để từ đó hoạch định các chương trình và các quy hoạch phát triển, cũng là để bàn giao cho hậu thế. Không có những dữ liệu điều tra và kiểm kê cơ bản như thế, ta đành làm cái việc kiểm kê mình quen hơn, tức là nhắc lại những điều đã nhắc đi nhắc lại nhiều lần (!). Hiện nay Hà Nội cũng đã đang triển khai công việc kiểm kê này. Khi cuộc đại kiểm kê ấy được thực hiện, những người làm quy hoạch Hà Nội sẽ dễ biết bao, vạch ra cái gì là cái nấy có sức thuyết phục.

Hơn 1.000 năm trước, đức vua Lý Thái Tổ hạ chiếu dời đô, đứng trước nhiều tham vọng và những trăn trở. Hơn 1.000 năm sau, thế hệ chúng ta quyết chí xây dựng Thủ đô rộng lớn và đồ sộ gấp trăm, gấp nghìn lần. Tham vọng và trăn trở cũng vì thế tăng lên bội phần. Hà Nội, đi vào thiên niên kỷ thứ hai, cần tầm nhìn và tư duy thực tế.

Cho đến thời điểm này, công tác bảo tồn di tích, di sản văn hóa lịch sử ở Hà Nội đã được nhận thức và bảo tồn và phát huy giá trị đã mang tính khả thi. Tuy nhiên, việc bảo tồn, duy trì, tiếp nối trong sự cộng sinh phát triển đô thị vẫn là câu chuyện hết sức thách thức. 

Hơn 1.000 năm trước, đức vua Lý Thái Tổ hạ chiếu dời đô, đứng trước nhiều tham vọng và những trăn trở. Hơn 1.000 năm sau, thế hệ chúng ta quyết chí xây dựng Thủ đô rộng lớn và đồ sộ gấp trăm, gấp nghìn lần. Tham vọng và trăn trở cũng vì thế tăng lên bội phần. Hà Nội, đi vào thiên niên kỷ thứ hai, cần tầm nhìn và tư duy thực tế.

Trong bối cảnh phát triển ồ ạt và hội nhập quốc tế, lo lắng nhất của tôi lúc này là làm sao kế thừa được tài nguyên di sản văn hóa đô thị của Hà Nội? Di sản đó bao gồm hai thành phần: Thành phần di sản kiến trúc đô thị mang tính tinh hoa, cốt lõi “chân dung” của Hà Nội, và thành phần văn hóa tinh thần thị thành (phố phường) cổ truyền có được bảo tồn và phát triển tiếp nối hay không?

Di sản kiến trúc Cũ của Hà Nội rất đặc sắc, rất tinh tế, nhưng rất mỏng manh, và lại rất khó để bảo tồn và phát triển tiếp nối trong sự phát triển ồ ạt như hôm nay. Đây thực sự là thách thức của các đô thị, không chỉ của Hà Nội mà của chung các đô thị, trong đó có các đô thị có cơ ngơi di sản đồ sộ hơn ta rất nhiều…

Làm sao giữ gìn được di sản hình ảnh như là “chân dung” của Hà Nội qua “vùng lõi” tinh hoa như những quận Hoàn Kiếm, Ba Đình chẳng hạn... Khu “lõi” này quá nhỏ bé so với tương quan phát triển hàng trăm lần và vẫn còn đang phát triển về quy mô đô thị cũng như về tài sản kiến trúc đô thị của Hà Nội như hiện nay.

Nét văn hóa tinh thần nổi trội ở Hà Nội là văn hóa phố phường - không phải văn hóa kinh đô như Huế. Đó chính là tinh thần đô thị của Hà Nội - có thể nêu như văn hóa ứng xử với nhau, văn hóa làng nghề, văn hóa buôn bán, cả văn hóa cạnh tranh nữa… Những nét văn hóa đó chứa đựng rất nhiều đặc sắc, điển hình của Hà Nội.

Văn hóa đó vô cùng mong manh và cũng đã tàn phai rất nhiều. Điều trăn trở là làm sao để nhận ra, duy trì được những nét văn hóa đó trong thế tương quan phát triển đối nghịch như hiện nay. Đó là những điều mà những người nào nghĩ sâu, nghĩ rộng về phát triển Hà Nội phải nghĩ tới - đặc biệt là những người có trách nhiệm ra quyết định.

Nhìn tổng thể, ở Hà Nội, với các di tích, chúng ta đã bảo tồn tạm ổn. Nhưng với những di sản kiến trúc đô thị và di sản văn hóa phố phường của Hà Nội thì câu chuyện vẫn còn tiếp tục…

Phóng viên: Xin cảm ơn GS, TS, KTS Hoàng Đạo Kính. Nhân dịp Giáo sư vừa nhận Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội trong dịp kỷ niệm 70 năm ngày tiếp quản Thủ đô (10/10/1954 - 10/10/20124), xin được chúc mừng ông - một người Hà Nội vô cùng yêu quý Hà Nội và đã có nhiều đóng góp cho Hà Nội. Chúc ông tiếp tục có nhiều cống hiến với những đam mê của mình. Một lần nữa xin cảm ơn GS, TS, KTS Hoàng Đạo Kính về cuộc trò chuyện thú vị này.