Ranh giới
giữa ánh sáng
và cạm bẫy

Đầu những năm 2000, khi internet ở Việt Nam vẫn còn tính cước theo phút, những gương mặt khởi nghiệp công nghệ ở Việt Nam trở nên vô cùng nổi bật. Thời điểm đó, nhắc tới thanh niên với công nghệ, người ta điểm mặt toàn những tên tuổi của ngành IT.
Hơn 20 năm sau, chuyển đổi số được biết đến theo nhiều cách đa dạng hơn. Một thế hệ không tạo ra phần mềm, nhưng tận dụng nó để xây dựng ảnh hưởng cá nhân, tạo ra sản phẩm đã “đăng đàn”.

Vốn của tuổi trẻ

Năm 2000, Nguyễn Hòa Bình, một sinh viên năm nhất Đại học Quốc gia Hà Nội, thành lập công ty phần mềm Peacesoft với lý do “tận dụng thời gian rảnh rỗi”. Hành động táo bạo nhất của anh là gửi sản phẩm tới Hội đồng chấm giải Vifotec, dù chưa hiểu gì về quy trình hay quy định. Hội đồng “rất bực”, Bình kể. Nhưng với anh, đó không phải là liều lĩnh vô căn cứ mà là kế hoạch nằm trong mục tiêu. Hơn 20 năm sau, thanh niên khởi nghiệp ngày nào đã vươn mình thành “cá mập” được nhiều người biết đến với tên: Shark Bình.

Hẳn nhiên, lúc ấy, cần phải có chuyên môn mới có thể tạo nên sự khác biệt. Để bắt đầu, các gương mặt khởi nghiệp đều đã lận lưng nhiều vốn kiến thức IT, nhẵn mặt trong các giải thưởng công nghệ. Như Nguyễn Hòa Bình là ba lần liên tiếp lọt vào vòng chung khảo Trí tuệ Việt Nam. Hay Vương Vũ Thắng, Chủ tịch HĐQT VCCorp hiện tại, cũng là một gương mặt IT nổi bật với giải Nhất Trí tuệ Việt Nam 2001.

Thế hệ của họ là những người xây dựng từ hạ tầng như phần mềm, nền tảng thanh toán, thương mại điện tử. Họ khởi nghiệp với công nghệ trong nghĩa đen đầy đủ, làm ra công nghệ, vận hành và đưa vào đời sống. Hai mươi năm sau, những gương mặt đó, cách này hay cách khác, đều đang ghi dấu ấn, ít nhất là tính tới thời điểm hiện tại.

Bây giờ, công nghệ không còn bó gọn ở những khái niệm chuyên môn, mà trở thành một công cụ cho nhiều nghề mới. Bên cạnh những gương mặt khởi nghiệp công nghệ sản xuất sản phẩm và dịch vụ số, người ta bắt đầu nhắc tới những gương mặt nổi lên từ nền tảng số. Ai cũng có thể “nổi tiếng” trên mạng xã hội, chỉ với vài video ngắn. Đó cũng là mảnh đất màu mỡ để tuổi trẻ thể hiện bản thân. Không cần quá am hiểu công nghệ, nhưng nắm vững thuật toán nền tảng mạng xã hội, nhanh nhạy với thị trường đã là đòn bẩy cho nhiều cái tên có chỗ đứng.

Khi dịch Covid-19 vẫn trong giai đoạn căng thẳng, Sùng Thị Hoa, gương mặt đại diện của Hợp tác xã (HTX) Cộng đồng Mường Khương (Lào Cai) vẫn miệt mài livestream. Cô gái Mông 9x biết tiếng Trung, có lợi thế ăn hình, những video giới thiệu nông sản địa phương dần gây sự chú ý. Dẫu dịch bệnh, HTX của cô vẫn có đơn hàng đều đặn. Năm 2022, doanh thu từ livestream bán hàng trung bình hơn 100 triệu đồng/tháng. Nhưng cái lợi hơn là nhiều khách hàng biết đến cô và tìm đến để đặt các đơn hàng lớn. Thời điểm ấy, Bí thư Huyện ủy Mường Khương (cũ) nhận định: “Những gương mặt trẻ đứng ra giới thiệu sản phẩm, xây dựng kênh cá nhân online rất hiệu quả, doanh thu nông sản gấp đôi truyền thông”. Và quả thật, những gương mặt trẻ của vùng đất nông nghiệp trù phú bậc nhất Lào Cai đều tận dụng các kênh online tiêu thụ nông sản hiệu quả hơn rất nhiều kênh truyền thống.

Ở khía cạnh khác, Ngô Thị Quỳnh Giao, được biết đến với cái tên “Giao Cùn”, là một trong những gương mặt quen thuộc trên các nền tảng mạng xã hội với những video clip về lịch sử. Sinh năm 2000, Quỳnh Giao bén duyên với TikTok như bao người trẻ khác với mục đích ban đầu làm cho vui. Những video lịch sử văn hóa đầu tiên của cô mang màu sắc gần gũi, biểu cảm hài hước nhanh chóng thu hút hàng trăm nghìn lượt theo dõi.

Quỳnh Giao hay Sùng Thị Hoa là điển hình của thế hệ nổi lên trên nền tảng công nghệ. Những gương mặt khởi nghiệp từ livestream bán hàng, xây dựng thương hiệu cá nhân, khai thác các khóa học xây kênh… ngày càng đa dạng. Không khó để kể tên những người trẻ trở thành biểu tượng nhờ sáng tạo nội dung, từ những cái tên đình đám, các “chiến thần” livestream, các gương mặt đủ mọi khía cạnh xã hội. Họ bước ra ánh sáng bằng những video tưởng chừng đơn giản, nhưng chạm đúng vào nhu cầu thị giác và cảm xúc số đông. Công nghệ số cũng mang lại cơ hội thúc đẩy nhiều sản phẩm, mở ra hướng đi mới cho nhiều doanh nghiệp trẻ.

Ranh giới mơ hồ

Nhưng thành công ban đầu cũng đi kèm rủi ro. Nếu nói tới scandal công nghệ, không ít người chưa quên iCMS năm 2004. Cúp vàng Trí tuệ Việt Nam 2003 trao cho nhóm iCMS với sản phẩm Hệ thống khai thác và quản trị thông tin gây nhiều tranh cãi. Có nhiều bằng chứng cho thấy nhóm iCMS đã vi phạm bản quyền, sử dụng mã nguồn mà không xin phép tác giả. iCMS cũng không cung cấp đầy đủ thông tin về tài liệu tham khảo và mã nguồn mở đã sử dụng trong hồ sơ dự thi Trí tuệ Việt Nam. Tranh luận kéo dài tới hết cả năm 2004 và Ban tổ chức đã rút giải thưởng và cúp vàng của nhóm tác giả. Trong bối cảnh “tranh tối tranh sáng” của ngành công nghệ lúc đó, scandal này đã gây rúng động giới IT.
Còn bây giờ, việc một gương mặt bị bóc phốt hay những câu chuyện lừa đảo qua mạng không còn là chuyện hiếm. Sự bùng nổ của mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo khiến người ta càng gây nhiều drama khó lường.

Sùng Thị Hoa cũng nói livestream mang lại lợi ích, nhưng cô cũng đối mặt với việc cần phải tỉnh táo. “Lên mạng để xây dựng thương hiệu thôi, chứ khách hàng vẫn cần làm việc trực tiếp”, Hoa nói, cô không kỳ vọng nhiều vào những lượt thả tim hay lượng đơn ảo, cũng cố gắng tránh các tranh cãi và dần rút về livestream trong các nhóm khách hàng tiềm năng, thay vì chạy theo các mắt xem, lượng tim hay like như trước. “Lúc dịch Covid-19 từ 2 tim lên 100 tim là mừng, bây giờ live 10 tim nhưng đều là khách hàng ký hợp đồng thì cần hơn”, Hoa chia sẻ ngắn gọn. Cô chỉ duy trì trang cá nhân với vài video như một cách giữ tương tác.
Tháng 6 vừa qua, Giao Cùn gặp drama đầu tiên, khi một cuốn sách cô giới thiệu và nhận tiền affiliate (tiếp thị liên kết) có nội dung không phù hợp. Clip lan truyền, dư luận phản ứng. Cô chủ động xin lỗi, gỡ video, hoàn tiền cho người mua sách qua link liên kết. “Hồi đầu mình làm chỉ vì thích thôi”, Giao chia sẻ, “Nhưng càng về sau, khi thấy nhiều người xem, mình không thể làm hời hợt được nữa”. Giao ra mắt một series “Nhìn lại lỗi lầm” và đến giờ, cô vẫn nhận chỉ trích giữa những lời động viên. Đó là thứ áp lực mà một influencer (cá nhân có ảnh hưởng trên mạng xã hội) phải chịu.

Hoa hay Giao, đều đang điều chỉnh để phù hợp trong bối cảnh hiện nay. Không phải lúc nào việc viral (nội dung phổ biến trên mạng) cũng đem lại những giá trị hay lợi ích lớn. Sáng tạo nội dung số mang đến vô vàn cơ hội cho người trẻ, nhưng cũng đặt họ vào những ranh giới. Đó có thể là bài toán kinh doanh như với Sùng Thị Hoa, hay lựa chọn bước tiếp ra sao như Giao Cùn. Trong thế giới ấy, ranh giới giữa truyền cảm hứng và trục lợi nhiều khi chỉ cách nhau một cú click. Không phải ai cũng đủ tỉnh táo để đạt được cân bằng.

Câu chuyện của Hằng Du Mục và Quang Linh Vlog là một bài học lớn. Họ đã từng là hình tượng đẹp, là những tấm gương trên mạng xã hội, cho đến khi mặt trái của những mặt hàng họ bán bị phơi bày. Đúng sai là câu chuyện pháp luật. Nhưng rõ ràng, làm người nổi tiếng trên mạng xã hội không dễ. Sự nổi tiếng kéo theo tiền bạc, danh vọng quá nhanh, dễ làm người ta mờ mắt với hào quang và mất bình tĩnh. Ngày 6/6 vừa qua, một loạt “các chiến thần livestream” đồng loạt im lặng. Trong khi ngày này năm ngoái là cuộc cạnh tranh của những phiên live trị giá vài trăm tỷ đồng. Không ai trong số các “chiến thần” lên tiếng về lý do chính xác của sự im lặng ấy. Những phiên megalive cũng dè dặt hơn. Đặt trong bối cảnh nhiều gương mặt nổi tiếng đang đối mặt với các cơn bão câu hỏi về chất lượng sản phẩm, một loạt KOL bị cơ quan chức năng gọi tên, thì người ta đều hiểu, không có gì khuất tất có thể giấu được mãi.

Khi sự nổi tiếng được đo bằng lượng like-view, còn chuẩn mực bị thả trôi theo thuật toán, người trẻ dễ rơi vào vòng luẩn quẩn. Nhìn từ góc độ hướng nghiệp, đây không chỉ là câu chuyện dạy đạo đức mà là định vị cá nhân trong môi trường công nghệ. Bởi nhiều bạn trẻ lựa chọn làm streamer, YouTuber, TikToker... như một nghề thật sự. Nếu thiếu kỹ năng số và nền tảng giá trị rõ ràng, hành trình đó dễ chệch hướng. Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã khuyến nghị các trường đưa nội dung giáo dục công dân số vào chương trình chính khóa, từ văn hóa ứng xử trên mạng đến kỹ năng xác thực thông tin và tự bảo vệ quyền riêng tư. Một số địa phương còn phối hợp với đoàn thể, tổ chức các buổi hướng nghiệp chuyên đề về sáng tạo nội dung số an toàn, tử tế.

Dù hành trình mỗi người một khác, điểm chung của thế hệ trẻ trong kỷ nguyên số là khao khát khẳng định bản thân. Công nghệ từ chỗ là công cụ dành riêng cho dân IT đã trở thành không gian mở để bất kỳ ai cũng có thể sáng tạo, thể hiện và kiếm sống. Nhưng đi kèm với đó là yêu cầu cao hơn về năng lực, đạo đức và bản lĩnh. Bởi vậy, việc định hình lại cách nhìn về sáng tạo số vừa là câu chuyện làm giàu, vừa là hành trình phát triển bản thân. Thành công bền vững không đến từ lượt view chóng vánh, mà từ sự tỉnh táo, học hỏi và trách nhiệm với cộng đồng mà mỗi người trẻ cần vun bồi trong suốt hành trình sáng tạo của mình.

Tổ chức thực hiện :
Ban Nhân Dân hằng tháng
Nội dung :
Minh Trung-Hồng Việt-Phong Chương-Linh Phan
Trình bày mỹ thuật :
Duy Thanh
Ảnh :
EY, Wechoice,LPM, TTGĐ,Thế Đại, Thông Hải, nguồn internet.