Thời gian qua, cơ quan công an đã phát hiện, xử lý nhiều đối tượng lợi dụng việc phát hành, kêu gọi đầu tư các dự án tiền số để lừa đảo, chiếm đoạt tài sản. Những vụ việc này làm dấy lên lo ngại về tính minh bạch, năng lực quản trị và các rủi ro tiềm ẩn trong hoạt động liên quan đến tài sản mã hóa. Phóng viên Báo Nhân Dân đã có cuộc trò chuyện với ông Phan Đức Trung, Chủ tịch Hiệp hội Blockchain và Tài sản số Việt Nam (VBA) nhằm làm rõ các hình thức tội phạm mới, thủ đoạn ẩn danh dòng tiền, cũng như các giải pháp kỹ thuật và quản lý nhằm phòng ngừa, xử lý vi phạm, hướng tới xây dựng thị trường tài sản mã hóa an toàn, minh bạch, phù hợp định hướng quản lý của Nhà nước.
Xu hướng tội phạm tài sản số
toàn cầu và Việt Nam
Phóng viên:
Ông đánh giá thế nào về mức độ gia tăng của các vụ án liên quan tới tài sản mã hóa trên toàn cầu và tại Việt Nam?
Ông Phan Đức Trung:
Trước đây, các số liệu thống kê về dòng tiền và tội phạm tài sản mã hóa vào Việt Nam đều chủ yếu được lấy từ các tổ chức quốc tế như Chainalysis hay Elliptic. Gần đây, chúng ta có thêm số liệu từ Hiệp hội An ninh mạng quốc gia về tình hình tội phạm lừa đảo trên không gian mạng.Xét trên tổng thể, các con số đều cho thấy xu hướng loại tội phạm này gia tăng, kể cả trên phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, một chỉ số quan trọng cần lưu ý là “tỷ lệ tội phạm” (đặc biệt là rửa tiền) trên tổng giao dịch lại có xu hướng giảm. Tỷ lệ này trên thế giới thường dao động quanh mức 0,4% tổng giá trị giao dịch. Riêng năm 2024, tỷ lệ đã giảm đáng kể, còn khoảng 0,15%. Sự sụt giảm này là nhờ vào các công cụ truy vết, phân tích dòng tiền và năng lực kỹ thuật của các cơ quan thực thi pháp luật ngày càng hoàn thiện. Tuy vậy do quy mô giao dịch tổng thể tăng mạnh, nên chúng ta vẫn có cảm giác tội phạm nhiều hơn trước trong khi tỷ lệ tương đối giảm..
Tổng giá trị tiền mã hóa (đơn vị: tỷ đô-la Mỹ) được chuyển đến các địa chỉ phi pháp trong giai đoạn 2020–2024. (Nguồn: Chainalysis)
Tổng giá trị tiền mã hóa (đơn vị: tỷ đô-la Mỹ) được chuyển đến các địa chỉ phi pháp trong giai đoạn 2020–2024. (Nguồn: Chainalysis)
“Trên toàn cầu, tỷ lệ tội phạm tài sản mã hóa trên tổng giao dịch thường dao động quanh mức 0,4%; riêng năm 2024 đã giảm xuống còn khoảng 0,15%, nhưng quy mô giao dịch tăng mạnh khiến rủi ro tuyệt đối vẫn rất lớn.”
Tại Việt Nam, trước khi có Luật Công nghiệp Công nghệ số và Nghị quyết số 05/2025/NQ-CP của Chính phủ về việc triển khai thí điểm thị trường tài sản mã hóa tại Việt Nam (Nghị quyết số 05), thị trường này gần như bị bỏ ngỏ do chưa có khung pháp lý rõ ràng. Thực tế, nhiều vụ án Công an công bố gần đây là những vụ việc đã xảy ra từ nhiều năm trước, có vụ bắt đầu từ 2010-2012 hay 2020-2021. Điều này phản ánh rằng quá trình nhận diện, điều tra và đưa một vụ án liên quan đến tội phạm tài sản mã hóa ra xét xử thường kéo dài. Bởi đòi hỏi thời gian, củng cố bằng chứng đủ mạnh và sự phối hợp của cả cộng đồng.
Thủ đoạn lừa đảo phổ biến
và thao túng tâm lý nạn nhân
Phóng viên:
Rõ ràng là các thủ đoạn lừa đảo trong lĩnh vực tài sản mã hóa ngày càng tinh vi. Ông có thể cho biết những hình thức phổ biến mà tội phạm thường sử dụng hiện nay?
Ông Phan Đức Trung:
Các thủ đoạn lừa đảo hiện nay rất đa dạng, với nhiều cách phân loại khác nhau. Có báo cáo chia thành 7 hình thức, có báo cáo phân chia tới 12, 15 hình thức. Nhưng nhìn chung, phần lớn các vụ lừa đảo đều đi theo quy trình thao túng tâm lý tương đối giống nhau, có thể chia thành 3 dạng: Giao dịch siêu lợi nhuận, Lôi kéo bằng giao dịch rất nhỏ trong đám đông lớn và lợi nhuận rất cao từ chuỗi giao dịch không có sản phẩm thực tế, mọi lợi nhuận thường chỉ được hiện lên qua ứng dụng (app).Đến một thời điểm nhất định, khi nạn nhân muốn rút tiền, họ phát hiện không thể rút được, dù ứng dụng vẫn hiển thị lợi nhuận lớn. Lúc đó, đối tượng thực hiện hành vi “rút thảm” (rug pull) chiếm đoạt toàn bộ và biến mất.
Điều đáng chú ý là kiểu thao túng tâm lý này ngày càng tinh vi hơn. Nhiều người dù đã được hướng dẫn, được nhắc nhở nhưng vẫn bị dẫn dụ. Nhiều nạn nhân ngại tố giác, ngại chia sẻ là mình bị lừa, trong số đó thậm chí là người có trình độ, từng làm trong lĩnh vực tài chính.
Kẻ lừa đảo bắt đầu bằng việc tạo dựng mối quan hệ, tác động vào tâm lý nạn nhân bằng sự thân thiện, sự ngưỡng mộ đối với người thành đạt, hoặc lòng trắc ẩn. Khi nạn nhân tin tưởng, chúng giới thiệu các “cơ hội đầu tư nhỏ” với lợi nhuận cao. Sau vài lần thành công, nạn nhân sa vào vòng xoáy, dốc tiền vốn, tiền lời, thậm chí rủ thêm người quen tham gia.
Phóng viên: Xin ông cho biết các chiêu thức lừa đảo rút ruột nhà đầu tư hiện nay đã có những biến tướng gì so với các năm trước?
Ông Phan Đức Trung: Điều quan trọng đầu tiên là thị trường đang dần nhận ra “lợi nhuận cao luôn đi kèm với rủi ro cao”. Trước đây, gần như mọi người nghĩ rằng “lợi nhuận cao luôn có”, lầm tưởng rằng "người quen, người thân" giới thiệu thì sẽ an toàn, không có rủi ro.
“Lợi nhuận cao luôn đi kèm rủi ro cao - điều tưởng chừng hiển nhiên nhưng vẫn là bài học đắt giá với nhiều nhà đầu tư.”
Thứ hai, không có kiểu “lừa đảo tuyệt đối” trên không gian mạng; không gian mạng chỉ là công cụ trong cả chuỗi lừa đảo.
Thí dụ có những công ty tự giới thiệu là “hoạt động trong lĩnh vực bất động sản sử dụng công nghệ”. Họ nói nhiều về công nghệ nhưng bạn không nhìn thấy bất động sản ở đâu. Họ công bố được “niêm yết trên sàn Nasdaq của Mỹ”, chụp ảnh hoành tráng trên Quảng trường Thời đại (NewYork, Mỹ) hay cố tình tạo ra hình ảnh gây nhầm lẫn với các sàn giao dịch tập trung (CEX) nhưng thực tế hoàn toàn không có thật.
Cũng phải hiểu thêm rằng, Nasdaq hay một sàn giao dịch nào đó cũng là một doanh nghiệp, ai nộp đủ phí và đáp ứng một số điều kiện cụ thể thì đều có thể được tiếp nhận để niêm yết, được chào đón.
Những biến tướng lừa đảo kiểu này nếu phân tích kỹ báo cáo tài chính, có thể thấy ngay dấu hiệu bất thường. Tuy nhiên, các đối tượng lừa đảo tiếp cận, đánh mạnh vào tâm lý của những người nghèo dễ bị tổn thương, đặc biệt là người dân ở nông thôn, người có ít hiểu biết tài chính. Những người nghe thấy "nước Mỹ" là nghĩ tới “sự hiện đại, xa hoa, choáng ngợp”; nghe "blockchain" là nghĩ đến "Bitcoin";... Các chiêu trò còn núp bóng huy động vốn để “lên sàn” cho những công ty công nghệ sắp ra đời, tương tự như một số vụ cổ phiếu trước đây. Tôi tin rằng, chỉ khi công tác tuyên truyền được nâng cao, cùng với vai trò cảnh báo sớm của cơ quan quản lý được phát huy, thị trường mới có thể phòng tránh được.
Kỹ thuật ẩn danh
và rửa tiền trên không gian mạng
Phóng viên:
Các nhóm tội phạm thường dùng những kỹ thuật nào để ẩn danh dòng tiền sau khi rút ruột dự án?
Ông Phan Đức Trung:
Nếu nói về kỹ thuật ẩn danh mức độ chuyên nghiệp thì thực ra chỉ có một vài kỹ thuật, và khi sử dụng, tội phạm sẽ bị nhận dạng.Thứ nhất là chúng sử dụng máy trộn tiền (mixing service hoặc crypto mixer). Chúng ta hình dung kỹ thuật này giống như việc tội phạm và người dân lúc đi vào một tòa nhà mặc áo khác màu, nhưng khi đi ra thì tất cả mặc chung một màu áo, trà trộn vào đám đông; rất khó để phân biệt ai là ai. Tuy nhiên, bằng các công cụ có thể nhận diện được "ai đi vào máy trộn và ai đi ra".
Thứ hai, chúng sử dụng những đồng tiền có tính ẩn danh rất cao như Monero - XMR hay Zcash – ZEC. Những đồng tiền này có tính ẩn danh nhiều lớp, chứa những cấu trúc trộn bên trong, là công cụ ưa thích của giới tội phạm mạng.
Có thể thấy, việc nhận dạng tội phạm là không khó khăn, nhưng truy bắt tội phạm trên không gian mạng lại không hề dễ dàng. Tội phạm dùng kỹ thuật rửa tiền "nằm im" (dormant money laundering), chờ đợi vài năm hoặc hàng chục năm, hy vọng cơ quan quản lý nản chí. Các cơ quan quản lý thường sẽ chờ ở “điểm ra” tức là nơi tội phạm chuyển tài sản ảo thành tài sản thật, tiêu tiền trong đời sống thực. Bởi tội phạm mạng luôn có xu hướng lặp lại hành vi khi đã thành công, đồng thời có tâm lý muốn quay trở lại đời sống bình thường. Chính ở thời điểm đó, chúng mới bị phát giác và tịch thu tài sản.
Giải pháp kỹ thuật và quản trị: từ truy vết đến RegTech
Phóng viên:
Có những dấu hiệu kỹ thuật (on-chain indicators) nào có thể phát hiện sớm các dự án tiềm ẩn nguy cơ rút ruột hoặc thao túng dòng tiền?
Ông Phan Đức Trung: Để điều tra, chúng ta có các công cụ “on-chain” (trên chuỗi) hay “RegTech” (Regulatory Technology, công cụ pháp lý giám sát tuân thủ). Các công cụ phổ biến trên thế giới là Chainalysis hay Elliptic nhưng chi phí rất đắt đỏ, tối thiểu là 50.000 USD. Các nạn nhân thông thường ít có khả năng tiếp cận, nên cơ hội truy vết dòng tiền và thu hồi số tiền lừa đảo là rất thấp.
Nhận thấy nhu cầu này, Hiệp hội Blockchain và Tài sản số Việt Nam (VBA) đã cho ra đời Chương trình ChainTracer truy vết các vụ lừa đảo trên blockchain phục vụ người Việt. Bước đầu dự án hoạt động hiệu quả và đang tiếp tục được mở rộng với dữ liệu lớn (Big Data) từ các nguồn trong nước.
Các giao dịch tiền mã hóa diễn ra rất nhanh, khối lượng dữ liệu ghi nhận cực lớn, nên việc lưu trữ và phân tích đòi hỏi hạ tầng mạnh, tốn kém chi phí. Tuy nhiên, nếu xảy ra vụ việc, càng có nhiều dữ liệu truy vết thì khả năng phân tích, đánh giá và ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) càng hiệu quả.
“Chúng tôi cũng kỳ vọng rằng trong thời gian tới, các doanh nghiệp công nghệ trong nước và hệ thống pháp luật Việt Nam sẽ cùng thúc đẩy phát triển các ứng dụng RegTech, xây dựng các tệp dữ liệu lớn…“
Các tổ chức quốc tế như Chainalysis chú trọng theo dõi các blockchain phổ biến toàn cầu như Bitcoin, Ethereum, Solana... trong khi số lượng các token là rất lớn. Vì vậy tại Việt Nam, việc tự xác lập hệ thống on-chain trong nước là cần thiết. VBA đang kết nối với các lực lượng xây dựng Big Data để truy vết trong nước, từng bước tiếp cận hệ thống on-chain tại Việt Nam.
Dữ liệu on-chain không chỉ dùng để điều tra mà còn mang lại giá trị như xây dựng chấm điểm tín dụng (credit scoring) tài sản số, các địa chỉ ví phục vụ cho các hoạt động cho vay tài sản số và các sàn giao dịch thí điểm.
Hoàn thiện pháp lý, phối hợp quốc tế,
nâng cao cảnh báo sớm
Phóng viên:
Theo ông, các quy định hiện tại của Việt Nam và quốc tế đã đủ để xử lý loại hình tội phạm này chưa?
Ông Phan Đức Trung:
Tôi cho rằng chúng ta hoàn toàn có đủ năng lực để xử lý, nhất là khi nhìn vào khả năng của lực lượng chức năng Việt Nam trong việc điều tra, triệt phá các loại tội phạm truyền thống. Vụ án AntEx gần đây thể hiện sự quyết liệt của cơ quan công an trong xử lý tội phạm tài sản số. Đây là tiền đề cho việc điều tra, xử lý các vụ án tương tự với quy mô lớn hơn, giúp nhà nước thu hồi nhiều hơn tài sản do phạm tội mà có. Sau sự kiện này, các phản ánh từ các địa phương về những vụ việc tương tự gửi đến VBA đã tăng đột biến.Ở đây, cũng phải nhấn mạnh vai trò rất quan trọng của báo chí. Việc minh bạch thông tin và cảnh báo sớm về các dự án, sàn giao dịch hay cá nhân có dấu hiệu bất thường sẽ giúp người dân nhận diện rủi ro tốt hơn. Đặc biệt, cần cảnh giác với những người có ảnh hưởng (KOLs) từng quảng bá hoặc tiếp tay cho các dự án đầu tư ảo.
Đối tượng Nguyễn Hòa Bình (thường gọi là Shark Bình) bị khởi tố, tạm giam với cáo buộc lừa đảo chiếm đoạt số tiền đặc biệt lớn liên quan dự án tiền số AntEx.
Đối tượng Nguyễn Hòa Bình (thường gọi là Shark Bình) bị khởi tố, tạm giam với cáo buộc lừa đảo chiếm đoạt số tiền đặc biệt lớn liên quan dự án tiền số AntEx.
Giai đoạn 2019–2020, rất nhiều KOLs đã tham gia quảng bá các dự án tài sản số không minh bạch. Hiện nay, một số trong đó vẫn đang hoạt động, tiếp tục thu hút người dùng trên mạng xã hội. Tôi cho rằng trong thời gian tới, các cơ quan quản lý cần xem xét, kiểm tra lại những trường hợp này để bảo đảm môi trường đầu tư trên không gian mạng được trong sạch.
Có một điểm nghẽn lớn vẫn đang nằm ở pháp lý và cơ chế phối hợp, cụ thể là sự phối hợp với các sàn giao dịch tập trung (CEX) nước ngoài. Việc truy vết tại những địa chỉ ví hay nơi tuân thủ thì rất dễ. Nhưng khi truy vết tới các sàn nước như MEXC hay HTX, các cơ quan chức năng của Việt Nam gặp khó khăn vì những sàn này thường đặt ra nhiều rào cản.
Hoàn toàn có thể nhận diện các dự án xấu ngay từ đầu.
Hoàn toàn có thể nhận diện các dự án xấu ngay từ đầu.
Chúng ta cần tìm chế tài và có giải pháp để các sàn tập trung nước ngoài phải có trách nhiệm tuân thủ cao hơn trong bối cảnh Luật Công nghiệp Công nghệ số và Nghị quyết 05 đã ra đời. Đây sẽ là nút tháo gỡ quan trọng ngăn chặn hoạt động lừa đảo trong tài sản số. Đặc biệt, trong dịp này tại Hà Nội diễn ra Lễ mở ký Công ước Liên hợp quốc về chống tội phạm mạng với sự tham dự của hơn 100 quốc gia, là cột mốc lịch sử quốc tế trong cuộc chiến với loại tội phạm này.
Phóng viên: Để giảm nguy cơ “rút thảm” (rug pull) và rửa tiền, các tổ chức tài chính – công nghệ nên tập trung vào giải pháp nào?
Ông Phan Đức Trung: Khi xem xét một dự án, điều quan trọng là phải nhìn vào mục đích và cách họ sử dụng nguồn vốn. Một doanh nghiệp bất động sản lớn, có dự án thật, đủ điều kiện pháp lý, huy động hàng chục nghìn tỷ đồng là điều bình thường. Nhưng một đơn vị nhỏ, chưa rõ năng lực, chưa có dự án cụ thể mà huy động tới hàng trăm tỷ đồng đã là dấu hiệu rủi ro.
Chương trình ChainTracer được VBA triển khai từ năm 2020. Trong giai đoạn tới, chúng tôi sẽ cố gắng mở các kênh giải đáp thắc mắc cho cộng đồng. Để khẳng định một dự án tốt thì còn phụ thuộc nhiều yếu tố. Nhưng hoàn toàn có thể nhận diện các dự án xấu ngay từ đầu, dựa trên nguồn gốc nhóm thành lập, lịch sử và qua giao tiếp trực tiếp với đội ngũ dự án.
Giải pháp then chốt để chống rug pull là cơ chế đa xác nhận (Multisig)
Giải pháp then chốt để chống rug pull là cơ chế đa xác nhận (Multisig)
Về mặt kỹ thuật, giải pháp then chốt để chống rug pull là cơ chế đa xác nhận (Multisig). Khi nhà đầu tư chuyển tiền vào sẽ được đưa đến một cái két có nhiều chìa khóa. Multisig yêu cầu chủ dự án và các đại diện độc lập cùng ký để rút tiền, bảo đảm tiền không bị rút đột ngột. Tất cả những dự án được giám sát bằng Multisig mà tôi biết, cùng lắm chỉ là dự án không thành công do tiêu hết tiền, chứ không bị rút tiền (rug pull).
Về mặt luật pháp, các nước đang điều chỉnh để yêu cầu việc lưu ký (custody on chain) tài sản phải độc lập với việc phát hành. Tức là, tài sản phải được lưu ký độc lập tại một bên khác. Thứ hai là phải có sự giám sát độc lập và báo cáo thời gian thực (Realtime Report) hoặc định kỳ. Đây là những điều hoàn toàn không khó thực hiện nếu luật pháp có điều chỉnh.
Phóng viên: Ông dự báo xu hướng phát triển của loại hình tội phạm này trong 2–3 năm tới sẽ như thế nào?
Ông Phan Đức Trung: Như đã nói ở trên, xu hướng lừa đảo đa phần sẽ tiếp tục nhắm đến các đối tượng yếu thế, những người ít tiếp xúc công nghệ, nhưng đôi khi lại kỳ vọng quá mức vào công nghệ. Những lứa tuổi được nhắm tới thường là trung niên có tiền và ham muốn học hỏi, nhưng hạn chế điều kiện tiếp cận thông tin chính xác. Theo thời gian nhóm đối tượng này sẽ giảm dần.
Tuy nhiên, tội phạm cũng sẽ tấn công vào khu vực tài sản số của những doanh nghiệp mới hình thành, mới tham gia thị trường. Những đơn vị này lại gặp phải tâm lý không sẵn sàng tố giác.Thực tế đáng lo ngại là tỷ lệ tố cáo tội phạm theo thống kê trên thế giới không đạt được 10%. Do đó, chúng ta không nên kỳ vọng con số này sẽ giảm đi vì quá trình chuyển đổi số và token hóa tài sản thực sẽ còn tiếp diễn. Các thông tin có thể bị thổi phồng khiến nhà đầu tư dễ bị ru ngủ.
Đầu tư vốn luôn đi kèm rủi ro, và không nên xem đó là nguồn thu nhập ổn định hay con đường sống sung túc mà bỏ qua công việc chính; đây là hiện tượng phổ biến ở nhiều nước có thu nhập thấp và trung bình.
Ông Phan Đức Trung
Phóng viên: Xin cảm ơn ông!
Tổ chức sản xuất: Đinh Song Linh, Vũ Mai Hoàng
Nội dung: Phạm Quang Huy, Phan Phú Thuận
Trình bày: Đăng Nguyên, Duy Long
Ảnh: Duy Anh, VBA
Built with Shorthand