Năm Ất Tỵ
Nói chuyện về những loài rắn quý hiếm
Năm Ất Tỵ đã đến. Là một trong 12 con giáp, rắn luôn đem lại cho nhiều người cảm giác về một loài vật không thân thiện. Tuy nhiên, tại Việt Nam cũng như nhiều quốc gia trên thế giới, một số loài rắn thuộc Nhóm nguy cấp, quý, hiếm, tức là không còn nhiều trong tự nhiên và rất cần được bảo tồn. Cùng tìm hiểu những đặc tính của những loài vừa độc lại không độc này nhé.
Rắn ráo trâu (Ptyas mucosus) là loài thuộc Phụ lục II CITES và Nhóm IIB - Động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm bị hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.
Chiều dài cá thể trưởng thành điển hình là khoảng 1,5 đến 1,95 m mặc dù một số con vượt quá 2 m. Chiều dài kỷ lục của loài này là 3,7 m. Màu sắc của chúng thay đổi từ màu nâu nhạt ở những vùng khô cằn đến gần như đen ở những vùng rừng ẩm ướt. Đây là loài rắn hoạt động vào ban ngày, sống nửa trên cây, không có nọc độc và di chuyển nhanh. Chúng ăn nhiều loại con mồi và thường được tìm thấy ở các khu vực thành thị, nơi có nhiều loài gặm nhấm sinh sống.
Rắn ráo trâu phân bố nhiều nơi ở khu vực châu Á. Tại Việt Nam, rắn ráo trâu có phân bố tự nhiên ở Điện Biên (Mường Phăng), Lào Cai (Văn Bàn), Yên Bái, Cao Bằng (Nguyên Bình), Thái Nguyên (Ký Phú), Lạng Sơn (Đình Lập, Hữu Liên), Phú Thọ (Phú Thọ), Vĩnh Phúc (Tam Đảo), Hà Nội (Gia Lâm), Sơn La (Sốp Cộp, Xuân Nha), Hòa Bình (Lương Sơn, Kỳ Sơn), Ninh Bình (Cúc Phương), Thanh Hóa (Bến En, Thọ Xuân), Nghệ An (Pù Mát, Pu Huống), Hà Tĩnh (Kỳ Anh, Vũ Quang, Hương Sơn), Quảng Bình (Phong Nha - Kẻ Bàng), Đà Nẵng (Sơn Trà), Quảng Nam (Nam Giang), Đắk Lắk (Ea Kao), Đồng Nai (Cát Tiên), Tây Ninh (núi Bà Đen), Thành phố Hồ Chí Minh, Kiên Giang (Hà Tiên, U Minh Thượng), Cà Mau (U Minh).
Đây là loài có vùng phân bố rộng, có khả năng thích nghi với nhiều loại sinh cảnh, kể cả sinh cảnh gần khu vực dân cư nhưng do bị săn bắt ở nhiều nơi để làm thực phẩm, dược liệu, kỹ nghệ da và buôn bán; ước tính quần thể trong tự nhiên đã bị suy giảm khoảng hơn 50% trong vòng 10 năm trở lại đây, hiện rất hiếm gặp, nhân tố tác động này hiện vẫn tồn tại ảnh hưởng trực tiếp đến quần thể của loài.
Rắn ráo trâu trưởng thành không có kẻ thù tự nhiên, mặc dù những con non là con mồi tự nhiên của rắn hổ mang chúa. Đặc biệt, rắn ráo trâu sợ chim săn mồi, bò sát lớn hơn và động vật có vú cỡ trung bình. Chúng cảnh giác, phản ứng nhanh và di chuyển nhanh.
Mặc dù vô hại với con người, rắn ráo trâu lại di chuyển nhanh và dễ bị kích động. Khi bị nuôi nhốt, chúng có tính lãnh thổ và có thể bảo vệ lãnh thổ của mình một cách hung hăng, cố gắng làm giật mình hoặc tấn công các vật thể đi qua.
Rắn ráo trâu giao phối vào cuối mùa xuân và đầu mùa hè, mặc dù ở các vùng nhiệt đới, việc sinh sản có thể diễn ra quanh năm. Con đực thiết lập ranh giới lãnh thổ bằng cách sử dụng một bài kiểm tra sức mạnh theo nghi lễ, trong đó chúng quấn cơ thể vào nhau. Đôi khi, người quan sát hiểu nhầm hành vi này là "điệu nhảy giao phối" giữa những cá thể khác giới. Con cái đẻ 6–15 trứng mỗi lứa vài tuần sau khi giao phối.
Những cá thể rắn ráo trâu trưởng thành phát ra âm thanh gầm gừ và phồng cổ khi bị đe dọa. Tập tính này khá giống với tập tính của rắn hổ mang chúa hoặc rắn hổ mang Ấn Độ, loài có phân bố tự nhiên cùng với rắn ráo trâu. Do đó, nhiều trường hợp, rắn ráo trâu bị nhầm là rắn độc và bị giết.
Hiện rắn ráo trâu đang bị săn bắt, buôn bán làm thực phẩm, kỹ nghệ da, dược liệu cổ truyền ở trong và ngoài nước.
Rắn độc nhất thế giới
HỔ MANG TRUNG QUỐC
Với tên khoa học là Naja atra, rắn hổ mang Trung Quốc có chiều dài tổng thể lên tới 200cm; chỉ có ở Trung Quốc, Ấn Độ, Myanmar, Thái Lan, Malaysia, Lào, Việt Nam.
Tại Việt Nam, rắn hổ mang Trung Quốc có phân bố rộng trên cả nước, từ Lào Cai vào đến Huế. Đây là loài có khả năng thích nghi với nhiều loại sinh cảnh, kể cả sinh cảnh bị tác động, nhưng hiện cũng suy giảm do bị săn bắt ở nhiều nơi để làm dược liệu và buôn bán. Ước tính quần thể trong tự nhiên đã bị suy giảm khoảng hơn 30% trong vòng 20 năm trở lại đây.
Một vài kiểu hoa văn khác nhau phía sau cổ của rắn hổ mang Trung Quốc (Ảnh: HongKong SnakeID).
Một vài kiểu hoa văn khác nhau phía sau cổ của rắn hổ mang Trung Quốc (Ảnh: HongKong SnakeID).
Rắn hổ mang Trung Quốc có đầu rộng, gần như hình tam giác và hơi khác biệt so với cổ; thân khá nặng, hơi dẹt và có thể dẹt đáng kể khi tức giận; đuôi ngắn. Lỗ mũi lớn và dễ thấy. Mắt có kích thước trung bình; mống mắt có màu vàng sẫm lốm đốm đen xám đen đến xanh đen và đồng tử tròn, đen tuyền.
Lưỡi có màu xám sẫm đến xanh đen, với cuống lưỡi có thể sáng màu hơn. Nanh cứng, dài từ ngắn đến trung bình và nằm ở phía trước đến giữa lưỡi trên. Đầu trên có màu nâu xám nhạt đến xám đen sẫm, thường cùng màu với thân trên và đuôi; hai bên đầu có màu sáng hơn. Loài này sống trong các hang hốc tự nhiên ở các dạng sinh cảnh mở, thường hoạt động vào ban đêm.
Rắn hổ mang Trung Quốc sống ở đồng bằng, đất nông nghiệp và núi, và đôi khi được tìm thấy gần nơi ở của con người. Chúng ăn nhiều cá, ếch, cóc, thằn lằn, rắn, chim, trứng chim và động vật gặm nhấm - trên thực tế, hầu như bất kỳ loài động vật nào mà nó nuốt bằng cổ họng.
Rắn hổ mang Trung Quốc giao phối vào cuối mùa xuân và đầu mùa hè; con cái đẻ 7-25 trứng có kích thước 4,2-5,4 x 2,6-3,1 cm mỗi lứa vào mùa hè. Chiều dài tổng thể của những con rắn mới nở khoảng 20 cm.
Rắn hổ mang Trung Quốc có nọc độc cao; nhưng vết răng rất khó nhìn thấy trên vết thương. Nọc độc của nó vừa độc thần kinh vừa độc tim, với LD50 là 0,53 mg/kg. Rắn có thể phun tới 250 mg nọc độc chỉ trong một lần cắn. Độc tố tim là độc tố tế bào; nạn nhân cảm thấy đau dữ dội, vết thương sưng lên và hoại tử diễn ra nhanh chóng.
Rắn hổ mang Trung Quốc đang bị săn bắt, buôn bán làm thực phẩm, dược liệu cổ truyền cả ở trong và ngoài nước.
Loài có mắt kính - Rắn hổ mang kao-thia
Rắn hổ mang kao-thia (hay còn gọi là rắn hổ mang một mắt kính) với tên khoa học là Naja kaothia phân bố Ấn Độ, Nepal, Bangladesh, Trung Quốc, Myanmar, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia.
Tại Việt Nam, rắn hổ mang kao-thia phân bố tự nhiên ở Quảng Trị, Huế (Thừa Lưu), Đăk Lăk (Chư Yang Sin), Lâm Đồng (Đà Lạt), Thành phố Hồ Chí Minh, Kiên Giang (U Minh Thượng). Loài này phân bố rộng ở miền trung và miền nam, có khả năng thích nghi với nhiều loại sinh cảnh, kể cả sinh cảnh bị tác động. Tuy nhiên, do bị săn bắt cạn kiệt ở nhiều nơi để làm dược liệu và buôn bán nên ước tính quần thể trong tự nhiên đã bị suy giảm khoảng hơn 30% trong vòng 20 năm trở lại đây.
Rắn hổ mang kao-thia có thể có màu vàng, nâu, xám hoặc đen, có hoặc không có các dải chéo rõ ràng hoặc không rõ ràng ở bề mặt lưng. Phần còn lại của bụng thường có cùng màu với lưng, nhưng nhạt hơn.
Khi lớn lên, con rắn trở nên nhạt màu hơn, trong khi con trưởng thành có màu nâu hoặc ô-liu. Các xương sườn gáy dài cho phép rắn hổ mang mở rộng phần trước của cổ thành "mũ trùm đầu". Rắn có một cặp răng nanh cố định ở phía trước. Chiếc răng nanh lớn nhất được ghi nhận có kích thước 6,78 mm. Răng nanh thích nghi vừa phải với việc phun nước bọt.
Rắn hổ mang kao-thia trưởng thành có chiều dài từ 1,35 đến 1,5 m với chiều dài đuôi là 23 cm. Nhiều mẫu vật lớn hơn đã được ghi nhận, nhưng chúng rất hiếm. Con trưởng thành có thể đạt chiều dài tối đa là 2,3 m.
Rắn hổ đất thường có màu sắc tối hơn so với hổ mang Trung Quốc (Ảnh: ResearchGate).
Rắn hổ đất thường có màu sắc tối hơn so với hổ mang Trung Quốc (Ảnh: ResearchGate).
Rắn hổ mang một mắt sống trên cạn và hoạt động mạnh nhất vào lúc chạng vạng. Ở các vùng trồng lúa, chúng ẩn náu trong hang gặm nhấm ở đê giữa các cánh đồng và trở thành loài bán thủy sinh trong loại môi trường sống này. Con non chủ yếu ăn động vật lưỡng cư trong khi con trưởng thành săn bắt động vật có vú nhỏ, rắn và cá.
Khi bị quấy rầy, chúng thích bay. Tuy nhiên, khi bị đe dọa, chúng sẽ giơ phần trước cơ thể lên, xòe mũ trùm đầu, thường rít lên rất to và tấn công để cố gắng cắn và tự vệ. Rắn hổ mang kao-thia có khả năng phun nọc độc. Đây là loài đẻ trứng. Con cái đẻ từ 16 đến 33 trứng mỗi lứa. Thời gian ấp trứng kéo dài từ 55 đến 73 ngày. Việc đẻ trứng diễn ra từ tháng 1 đến tháng 3.
So với các loài rắn hổ mang khác, rắn hổ mang kao-thia còn được gọi là rắn hổ mang một mắt kính với đặc điểm ở gáy có một mắt kính.
Rắn hổ mang một mắt kính là đối tượng bị săn bắt cạn kiệt làm thực phẩm, dược liệu và buôn bán cả trong nước và quốc tế.
Loài phun nọc cực độc nhanh và xa
HỔ MANG THÁI LAN
Rắn hổ mang Thái Lan (tên khoa học: Naja siamensis) là loài thuộc Phụ lục II CITES và Nhóm IIB - Động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm.
Rắn hổ mang Thái Lan có phân bố ở bao gồm Thái Lan, Campuchia, Việt Nam và Lào. Đây là loài rắn hổ mang cỡ trung bình, có thân hình mảnh mai hơn so với hầu hết các loài rắn hổ mang khác trong chi Naja.
Màu sắc cơ thể của loài này thay đổi từ xám sang nâu đến đen, có đốm hoặc sọc trắng. Hoa văn màu trắng có thể rất phong phú đến mức bao phủ phần lớn cơ thể rắn. Pha màu đen trắng rất đặc trưng phổ biến ở miền trung Thái Lan. Các mẫu vật ở miền tây Thái Lan chủ yếu có màu đen, trong khi các cá thể ở những nơi khác thường có màu nâu.
Dấu hiệu trên mũ có thể có hình dạng giống kính, không đều hoặc hoàn toàn không có, đặc biệt là ở những con trưởng thành. Con trưởng thành có chiều dài trung bình từ 0,9 đến 1,2 m và có khả năng đạt chiều dài 1,6 m, mặc dù điều này được coi là hiếm. Khối lượng cơ thể của con trưởng thành có thể có xu hướng vào khoảng 1.600 gram.
Rắn hổ mang Thái Lan cũng thường xuyên bị nhầm lẫn với loài rắn hổ mang kao-thia (Naja kaouthia), có môi trường sống, kích thước và ngoại hình tương tự.
Một đặc điểm khác biệt nữa là loài này là "loài phun nọc thực sự"; chúng dễ dàng phun nọc độc, nhưng thay vì phun ra một luồng nọc độc như nhiều loài "rắn hổ mang phun nọc" khác, loài này phun ra một "sương mù" thay vì một "dòng nọc". Một nghiên cứu mới nhất cho thấy rắn hổ mang thái lan có thể phun nọc đọc xa 2 m.
Ảnh: Getty Image.
Ảnh: Getty Image.
Rắn hổ mang Thái Lan có 25-31 hàng vảy xung quanh mũ, 19-21 hàng ngay trước giữa thân; 153-174 vảy bụng, 45-54 vảy dưới đuôi và các cặp vảy gốc đôi khi không phân chia.
Đây là loài chủ yếu sống về đêm. Chúng có tính khí thay đổi tùy thuộc vào thời điểm trong ngày mà chúng gặp phải. Khi bị đe dọa vào ban ngày, loài rắn này thường nhút nhát và tìm nơi ẩn náu trong hang gần nhất. Tuy nhiên, khi bị đe dọa vào ban đêm, chúng hung dữ hơn và có nhiều khả năng đứng yên, dựng người lên và thò đầu ra ngoài và phun nọc độc.
Nếu phun nọc độc không hiệu quả, chúng sẽ tấn công và cắn như một biện pháp cuối cùng. Khi cắn, loài này có xu hướng giữ chặt và nhai một cách dữ dội. Chúng thường ăn các loài gặm nhấm, cóc và các loài rắn khác.
Rắn cái đẻ 13-19 trứng trong mùa đẻ trứng khoảng 100 ngày. Trứng sẽ nở sau 48 đến 70 ngày tùy thuộc vào nhiệt độ ấp. Con non sẽ độc lập ngay khi chúng nở. Con non dài từ 12 đến 20 cm và vì chúng có hệ thống truyền nọc độc đã phát triển đầy đủ nên cần được đối xử tôn trọng như con trưởng thành. Một số con non có thể dài tới 32 cm.
Người Thái Lan tôn thờ Rắn hổ mang. (Ảnh: Tibor Krausz)
Người Thái Lan tôn thờ Rắn hổ mang. (Ảnh: Tibor Krausz)
Giống như hầu hết các loài rắn hổ mang phun nọc độc khác, nọc độc của chúng chủ yếu là độc tố thần kinh sau synap và độc tố tế bào (hoại tử hoặc chết mô); đồng thời có sự thay đổi về độc tính của nọc độc dựa trên các yếu tố khác nhau (chế độ ăn, địa phương...)
Trong một nghiên cứu về các mẫu vật từ Thái Lan, IV là 0,28 μg/g (0,18-0,42 μg/g). Fischer và Kabara (1967) đã liệt kê giá trị 0,35 mg/kg qua đường IP. Một nghiên cứu khác đưa ra phạm vi 1,07-1,42 mg/gam trọng lượng cơ thể chuột. Các triệu chứng cắn bao gồm đau, sưng và hoại tử xung quanh vết thương. Vết cắn của loài rắn này có khả năng gây tử vong cho người trưởng thành. Tử vong, thường xảy ra do tê liệt và ngạt thở sau đó, chủ yếu xảy ra ở các vùng nông thôn, nơi khó có thể mua được thuốc giải độc.
Nếu rắn phun nọc độc vào mắt một người, người đó sẽ bị đau ngay lập tức và dữ dội cũng như bị mù tạm thời và đôi khi thậm chí là vĩnh viễn.
CITES là Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp. CITES đang điều chỉnh, kiểm soát hoạt động xuất khẩu, nhập khẩu, tái xuất khẩu, quá cảnh thông qua hệ thống Phụ lục CITES gồm 40.900 loài động vật, thực vật hoang dã.
Ngày xuất bản: 29/1/2025
Chỉ đạo thực hiện: LÊ HỒNG VÂN
Trình bày: SƠN BÁCH
Ảnh: CITES, Tư liệu, Getty Image, Shutter Stock, Báo Thái Lan...
Built with Shorthand