Phóng viên: Chúng ta thường nhắc nhiều đến “thanh lịch Tràng An” khi nói về Hà Nội. Nhiều năm nay thì thành phố có chương trình “Xây dựng Người Hà nội thanh lịch, văn minh”. Từ góc nhìn của nhà  nghiên cứu, anh có thể chia sẻ với bạn đọc cơ chế lịch sử văn hoá nào trong suốt chiều dài lịch sử khiến Hà Nội hình thành cũng như đến nay vẫn tôn vinh nét văn hoá có tính biểu tượng này?

TS Trần Trọng Dương: “Thanh lịch” là một từ khá mới trong lịch sử tiếng Việt cả ngàn năm. Ngữ liệu sớm nhất xuất hiện trong thơ của Phạm Thái đầu thế kỷ XIX “chiều thanh lịch”. Xét theo nghĩa từ nguyên, “lịch” là “từng trải” như trong từ “lịch duyệt”, lịch lãm”, “lịch sự” (trải việc) tức là chỉ người vừa học rộng hiểu nhiều, vừa có kinh nghiệm cuộc sống. Còn chữ “thanh” là chỉ dáng vẻ bề ngoài vừa nhã, vừa trông có vẻ có học, được thể hiện qua trang phục mũ mạo, tóc tai. Từ điển Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Của (1895, tr.983) ghi: “thanh lịch: xinh tốt, đẹp đẽ, lịch sự, diễn dẵn, dịu dàng không kịch”. Việt Nam tự điển (1932) ghi: “thanh lịch: thanh nhã lịch sự”.

Như vậy, có lẽ cái chữ thanh lịch ban đầu dùng để chỉ cách ăn mặc đẹp (theo phong tục tập quán), lối sống, lối cư xử theo nghi lễ (ít nhiều có ảnh hưởng từ tầng lớp Nho sĩ), để từ đó dân gian khái quát thành câu ca dao “không thơm cũng thể hoa nhài, dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An”. Cái chữ “Tràng An” được dùng để chỉ Thăng Long- Hà Nội đây, cũng là để trỏ cái chất của con người đất kinh kỳ-kẻ chợ được tích lũy trong suốt cả chiều dài lịch sử.

Cái cơ chế để mã văn hóa này luôn tồn tại trong con người Thăng Long- Hà Nội, không gì khác đó là cơ chế “hội tụ tinh hoa” của mảnh đất “đế đô”.

Nhưng đọc qua các tư liệu đầu thế kỷ XX, ta thấy một lớp văn hóa mới đang bổ sung vào nội hàm của hai chữ “thanh lịch” kia. Đó là lớp văn hóa Pháp với chất elegant mang đậm chất Tây phương hiện đại. Nó làm ta nhớ đến những hình ảnh trí thức vừa Tây học ngời ngời, vừa tài hoa lại vừa lãng mạn kiểu Pháp như Nguyễn Đình Thi, Quang Dũng. Nguyễn Đình Thi khi rút khỏi Hà thành khói lửa, vẫn còn thảng thốt nhớ đến “những phố dài xao xác hơi may”. Đó là ông nhớ đến một Hà Nội phố theo quy hoạch hiện đại.

Hay như Quang Dũng, khi Tây tiến mà vẫn còn “đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”. Giữa khói lửa đạn bom, giữa sự sống và cái chết, mà người chiến sĩ ấy vẫn mang trong mình cái chất thi sĩ của chủ nghĩa lãng mạn. Vậy thì cái chất “thanh lịch” kia, mang trong mình cái chất của trí thức mộng mơ, vừa là văn minh đấy, lịch lãm đấy, nhưng cũng đầy chất trữ tình, chất văn chương. Và nếu nhớ đến câu thơ của Trần Nguyên Đán “Tướng võ, quan hầu đều biết chữ. Thợ thuyền, thư lại cũng hay thơ”, thì ta thấy rõ cái chất “trí thức”, “văn minh” đã thấm đẫm từ thời Lý Trần, nối mạch từ Nho phong mà vắt sang cả thời “mưa Âu gió Á”.

Vậy thì cái cơ chế để mã văn hóa này luôn tồn tại trong con người Thăng Long- Hà Nội, không gì khác đó là cơ chế “hội tụ tinh hoa” của mảnh đất “đế đô”. Hay nói như một nhà sử học nào đó, Thăng Long- Hà Nội là nơi tụ thủy, tụ nhân. Linh thiêng hào hoa là phải, mà nói rằng đó cũng là nơi “lắng hồn núi sông” thì lại càng phải lắm. Thanh lịch chỉ là một phần trong nếp người, còn linh thiêng sông núi mới là phần cốt lõi.

Phóng viên: Cảm ơn những kiến giải thú vị từ góc nhìn khoa học của anh. Là thế hệ sinh ra, lớn lên trong hoà bình, khi Hà Nội đã đi qua chiến tranh từng được coi là “thành phố của lương tri và phẩm giá con người”, trở thành “thành phố vì hoà bình” và nay là “thành phố sáng tạo”, theo anh những phẩm chất nào của người Hà Nội trong giai đoạn hiện nay cần được đặc biệt quan tâm, vun đắp?

TS Trần Trọng Dương: Hà Nội hơn ba mươi năm nay đang quay theo guồng xoay của cơ chế thị trường, nó phần nào lại hợp với một cái chất khác của Hà Nội xưa: chất kẻ chợ. Đã là chợ, thì tứ xứ bốn phương, ai có hàng thì đến bán, ai có cầu thì đến mua. Quá trình đô thị hóa diễn ra với một tốc độ chóng mặt, chưa từng thấy trong lịch sử.

Và số người được gọi là “Hà Nội gốc” (3-5 đời) giờ chỉ là “thiểu thiểu số” trong thành phố trên dưới mười triệu dân, nên giờ không mấy ai còn quan tâm đến chuyện “Hà Nội gốc”. Người ta gặp nhau chỉ hỏi quê ở đâu, ở tỉnh nào, chẳng còn tự hào cũng chẳng tự ti. Hà Nội quá đông, quá tấp nập, quá ồn ã, quá bươn bả với cuộc sống thường ngày, nên người ta không bàn đến chuyện cá nhân. Thi thoảng họ chỉ muốn tìm đến sự thanh bình, bằng cách về quê (ở mỗi lần lễ tết), hoặc đi “chữa lành” bằng những chuyến du lịch đây đó.

Cái chất của Hà Nội giờ là cái chất của một thành phố công nghiệp, và tiêu dùng.

TS Trần Trọng Dương

Cái chất của Hà Nội giờ là cái chất của một thành phố công nghiệp, và tiêu dùng, Hà Nội đã trở thành một “siêu kẻ chợ” theo cách mới, pha trộn đủ các bản sắc vùng miền, linh thiêng vẫn có, mà văn minh thì vẫn có. Hà Nội muốn tiến tới trở thành một thành phố thông minh, thành phố sáng tạo, thì còn cần phải có nhiều thay đổi nữa. Thay đổi thịt da thì dễ, thay đổi bằng khoa kĩ thì dễ, nhưng thay đổi cái chất con người, cái tư duy hằn trong não bộ thì mới khó.

Phóng viên: Quả là nhận ra những biến động của Hà Nội trong các chiều tích cực và thách thức cũng không quá khó. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh sinh thời từng nói đại ý, sự va đập trong quá trình phát triển của Hà Nội là tất yếu để chắt lọc văn hoá, khi vùng đất này là chốn hội tụ các phương. Theo anh, thách thức nào lớn nhất về văn hóa mà Hà Nội đang phải đối diện trong quá trình duy trì vị thế một thành phố văn hiến?

TS Trần Trọng Dương: Hà Nội đương nhiên, trước sau thì vẫn là một thành phố “ngàn năm văn hiến”, đó là di sản mà chúng ta thừa hưởng từ quá khứ lịch sử. Văn hiến theo nghĩa từ nguyên của Nho giáo là “sách vở và người hiền tài”, còn theo nghĩa hiện đại là “tri thức và trí thức”. Hẳn nhiên, Hà Nội là trung tâm hội tụ người tài, đủ các lĩnh vực, từ khoa học công nghệ đến văn học nghệ thuật. Bao nhiêu nhân tài của các vùng miền đều đổ về tụ cư ở đây. Nhưng những nhân tài đổ về không ít chỉ mang khuôn mặt “mưu sinh”, “kiếm sống” hay “làm giàu”, chúng ta cần là cần những nhân tài có khả năng hoạch định những vấn đề viễn kiến cho sự phát triển bền vững của đất nước và cộng đồng. Phát triển kinh tế chỉ nên là một phần, chứ không phải là tất cả. Cao hơn kinh tế đó là văn hóa và văn hiến.

Phát triển kinh tế chỉ nên là một phần, chứ không phải là tất cả. Cao hơn kinh tế đó là văn hóa và văn hiến.

Cái thách thức lớn của Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung đó là làm sao để phát huy tiềm lực, tiềm lực văn hóa, tiềm lực con người. Sự quá coi trọng khoa kĩ, mà bỏ lơ vấn đề nhân văn, chỉ khiến chúng ta, dù có ở nhà lầu, đi xe hơi, trượt lướt Iphone, thì vẫn chỉ là những kẻ đói khát, tha hương ngay trên mảnh đất ngàn năm văn vật.

Phóng viên: Vậy, là nhà nghiên cứu, anh có điều gì chia sẻ với bạn đọc về những giá trị văn hoá mà Hà Nội có thể phát huy để thực hiện các mục tiêu phát triển công nghiệp văn hoá, phát triển bền vững?

TS Trần Trọng Dương: Muốn hướng đến phát triển bền vừng và phát triển công nghiệp văn hóa, thì chúng ta phải có chiến lược bài bản và có lộ trình cho nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng, cũng như hành lang pháp lý, cơ chế chế tài và một mô hình kinh tế hợp lý. Thí dụ, hiện ta đang có đề án số hóa di sản quốc gia giai đoạn 2021-2030, nhưng thực tế như tôi biết, hiện chúng ta chưa có mô hình quản lý để bảo hộ cho các sản phẩm văn hóa được sáng tạo trên mô hình R&D. Từ chất liệu quá khứ để sáng tạo nên những sản phẩm văn hóa đương đại, có hơi thở thời đại, mà lại phải có tính thương phẩm.

Để một vật phẩm văn hóa trở thành một thương phẩm thì phải có luật bảo hộ, trong khi tình trạng ăn cắp (hoặc nhái) sản phẩm diễn ra trên diện rộng, khiến cho nhiều người cảm thấy nản lòng. Đó là một trong những nguyên nhân kéo lùi sự phát triển, ảnh hưởng đến khả năng sáng tạo, và cản trở chúng ta tiến tới một nền công nghiệp văn hóa. Không thể nói rằng, một vật phẩm sáng tạo trên chất liệu truyền thống (dù là hiện vật khảo cổ) là thuộc về cộng đồng, thuộc về làng nghề, và không ai có quyền “đăng kí bản quyền” cho các vật phẩm ấy.

Phóng viên: Vâng, theo tôi nhớ thì anh đã từng đau đáu với việc số hóa văn hoá và có những công trình nghiên cứu gắn với các giá trị lịch sử văn hoá Hà Nội. Anh có thể chia sẻ dự định nghiên cứu thời gian tới?

TS Trần Trọng Dương: Tôi thì cũng có một số công trình liên quan đến Hà Nội. Ngay từ năm 2013 tôi đã có một cuốn sách nghiên cứu về kiến trúc một cột thời Lý (NXB Hồng Đức). Nghiên cứu này của tôi phản biện rằng: chùa Một Cột không phải là chùa mà là một tháp Phật giáp (stupa) thờ Thích Ca nằm ở trung tâm của chùa Diên Hựu thời Lý năm 1105. Tháp Một Cột không phải là một linga cắm trên yoni (như một số giáo trình và sách vở nói), mà là một ngọn tháp hoa sen, mô phỏng hình dáng của ngọn núi vũ trụ Tu Di nằm trong một tiểu vũ trụ. Nó là một thức kiến trúc đặc sắc và tiêu biểu của Thăng Long thời Lý Trần, và cho đến nay đã trở thành biểu tượng xuyên suốt nghìn năm lịch sử của Hà Nội và Việt Nam.

Năm 2020, với tư cách là Giám đốc nghiên cứu của Sen Heritage, tôi đã cùng các anh em trong nhóm công bố bản phỏng dựng kiến trúc Một Cột thời Lý bằng công nghệ thực tế ảo. Lần đầu tiên người Hà Nội của thế kỷ XXI có thể “xuyên không” về thời Lý để chiêm ngắm phong cách hoàng gia của kiến trúc Một Cột chùa Diên Hựu được lắp ghép từ hàng ngàn mảnh vụn khảo cổ học đào được trong Hoàng thành Thăng Long và nhiều di tích khác.

Đến năm 2022, chúng tôi đã công bố phiên bản ứng dụng trải nghiệm nhập vai, trong đó các bạn trẻ có thể đóng vai như những chiến binh của thế kỷ XXI xuyên không về thời Lý để chiến đấu bảo vệ Thăng Long và chùa Một Cột. Các phiên bản VR-AR-metaverse đã đưa sản phẩm văn hóa số thức này đến với đại chúng, để người thời nay có thể học lịch sử bằng công nghệ, có thể chạm vào lịch sử, và trải nghiệm sống động về một quá khứ vàng son của Thăng Long xưa.

Lần đầu tiên người Hà Nội của thế kỷ XXI có thể “xuyên không” về thời Lý để chiêm ngắm phong cách hoàng gia của kiến trúc Một Cột chùa Diên Hựu được lắp ghép từ hàng ngàn mảnh vụn khảo cổ học đào được trong Hoàng thành Thăng Long và nhiều di tích khác.

Hiện, chúng tôi đang nghiên cứu và phỏng dựng kiến trúc tháp Quảng Chiếu và tiến đến phục dựng lễ hội ánh sáng đèn Quảng Chiếu bằng công nghệ, tuy nhiên công trình này còn tốn nhiều công sức, và còn phải chờ thêm nhiều nhân duyên khác nữa.

Phóng viên: Xin trân trọng cảm ơn anh về cuộc trò chuyện thú vị và mong chờ những nhân duyên sẽ mang lại cho Hà Nội thêm nhiều công trình nghiên cứu có giá trị.