Có lần ngồi trò chuyện với anh Mùa Bá Bì, quê ở bản Vàng Lứ (xã Tây Sơn, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An), nghe anh kể những câu chuyện xung quanh bộ trang phục truyền thống của người Mông, mới biết có bao chi tiết hấp dẫn đằng sau những sắc màu rực rỡ đó. Vậy là tự nhủ phải làm một chuyến ngược đường tìm hiểu về một nét văn hóa rất bản sắc góp phần hình thành nên sự riêng biệt của người Mông xứ Nghệ.

Cùng với tiếng nói, trang phục là một trong những đặc điểm tạo nét riêng của một tộc người. Trang phục của người Mông phản ánh cội nguồn lịch sử từ bao đời nay.

Ở Nghệ An có hai ngành là Mông trắng (Mông lềnh) và Mông hoa (Mông đơ). Song về trang phục tương đối thống nhất. Ngày nay do có sự giao lưu, trao đổi văn hóa với các dân tộc khác nên trang phục người Mông ít nhiều có thay đổi, cải tiến. Các loại trang phục truyền thống, đặc biệt của nam giới hiện nay ít được sử dụng rộng rãi. Tuy nhiên vẫn có những nơi như bản Vàng Lứ, xã Tây Sơn (Kỳ Sơn) vẫn thường xuyên có 1/3 dân bản mặc đồ truyền thông. 

Hôm lên xã Tây Sơn, gặp ông Mùa Xia Mảy, năm nay đã hơn 60 tuổi, đang mặc bộ quần áo truyền thống của người Mông lềnh với đặc trưng chiếc quần cả ống và đũng đều rộng trên đường đi rẫy về. Ông kể: ”Dân bản Vàng Lứ ta vẫn giữ đồ truyền thống đầy đủ cả. Khi ngày mừng năm mới, hay có đám cưới là mọi người lại mặc hết mà, bọn con trai con gái mặc đồ đẹp ra đứng ném còn cho nhau, vui lắm vớ”. 

Bộ quần áo của đàn ông trong các ngành Mông thường cơ bản giống nhau. Tuy nhiên họ thường đội thêm chiếc khăn len hoặc mũ bằng vải dạ. Điều dễ phân biệt đối với đồ nam giới chính là chiếc quần (lú trì) được may bằng vải màu đen. Có thể là vải lanh hay vải bông do đồng bào tự trồng và dệt may nên, sau đó được nhuộm màu chàm hoặc đen. Đũng quần thường rất rộng và xòe to. Còn chiếc áo thường mặc hằng ngày để đi làm, được may ngắn đến thắt lưng, không có cổ dựng mà để tròn may đằn thành nhiều lớp cho cứng. Chiếc áo này có ba túi, hai vạt trước vắt đè lên nhau và có hàng cúc vải cài bên nách.

Còn chiếc áo “đẹp” dùng trong ngày lễ hội, tết nhất thì được may thành hai lớp, dài hơn, bên trong là lớp vải thô, bên ngoài là lớp vải tốt đẹp. Ông Mùa Xia Mảy kể rằng, trước đây người đàn ông Mông thường đi dép cỏ hay dép quai dọc qua ngón. Đến bây giờ, do cuộc sống thay đổi nhiều nên người Mông cũng đi dép như người dân tộc khác và có thể đi giày vải, lớp thanh niên bây giờ thì cũng “diện” giày da đen bóng như ai.

Bộ trang phục người đàn ông Mông thường đơn giản, ngược hẳn với sự cầu kỳ, sặc sỡ “muôn hồng ngìn tía” của bộ trang phục dành cho đàn bà, con gái. Trong những dịp lễ tết, hội hè nếu có dịp vào bản Mông chơi, hẳn ai cũng phải choáng mắt trước đủ loại màu sắc rực rỡ, hàng loạt đường nét thêu thùa tinh xảo cùng những bộ xà tích, vòng, dây bằng bạc trắng điểm trang thêm.

Ở Tây Sơn vẫn còn mấy người như bà Và Y Cở, Mùa Y Hoa... là những “bàn tay tài hoa” trong chuyện thêu thùa. Họ thường được cả cộng đồng đề cao, tôn trọng. Nghề thêu đã tồn tại một cách bắt buộc trong cộng đồng và được truyền đi âm ỉ và bền vừng suốt nhiều đời nay. Mỗi người con gái trước khi đi làm dâu sẽ được mẹ truyền lại những bí quyết thuê, dệt và tặng một bộ váy, áo coi như là của hồi môn. Vì quý như vậy, nên bộ váy áo của họ thường có giá trị rất lớn và được dùng qua rất nhiều năm trong đời người phụ nữ đó.

Theo chị Mùa Y Hoa ở bản Vàng Lứ thì chỉ cần ba bộ váy áo là đổi được một con bò giống tốt, nghĩa là khoảng 16-17 triệu một bộ trang phục.

Được nhìn bộ quần áo của họ mới thấy hết khả năng tưởng tượng và bàn tay khéo léo của người phụ nữ Mông. Bởi thường họ ít khi có hình mẫu sẵn, cơ bản chỉ dựa vào trí nhớ để phác thảo ra những họa tiết đăng đối, hài hòa và thường khá phức tạp. Đặc biệt là kỹ thuật ghép vải để tạo hoa văn của người Mông khá hấp dẫn. Những khoang màu khác nhau ở cổ áo, ống tay, nẹp ngự, gấu váy đều được ghép vải tạo nên những khoảng màu ấn tượng. Còn nhớ có lần, chúng tôi lên Mường Lống (Kỳ sơn), thấy họ bày bán những mảnh pản tấu - mảnh thổ cẩm đã dệt sẵn để trang trí chân váy mới thấy hết sự cầu kỳ trong từng đường nét hoa văn. Cả một góc chợ như sáng hẳn lên bởi những dải pản tấu hết sức sặc sỡ đó.

Trang phục của người phụ nữa Mông rực rỡ như thể hiện ý nguyện vượt lên sắc xanh của thiên nhiên, như thêm phần tôn vinh và khẳng định vẻ đẹp của con người. Đây cũng là nét tạo hình chính trên những bộ trang phục của họ. thường mỗi bộ trang phục gồm váy, áo, khăn và thắt lưng. Chiếc váy được may từ vải lanh hoặc vải thô để trắng hoặc nhuộm màu chàm. Phần tiếp giáp hai vạt váy được che bằng một tấm yếm với nhiều hoa văn sặc sỡ. Người phụ nữ Mông còn dùng rất nhiều thắt lưng bằng vải quấn quanh người. Họ muốn dùng thắt lưng như là một giá đỡ chiếc gùi khi lên rẫy hoặc để địu trẻ em.

Bộ trang phục của người Mông, đặc biệt là trang phục của phụ nữ chính là một trong những trang phục đẹp và thật sự độc đáo. Đó chính là một sản phẩm mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, nó làm giàu thêm kho tàng trang phục cổ truyền Việt Nam.

Cùng với váy và thắt lưng, mỗi người còn có thêm một chiếc áo gọi là lu sò, may bằng vải lanh cổ truyền hoặc vải lụa màu sáng, ống tay áo lu sò thường nhỏ, có thêm vải viền khác màu và thêu hoa văn ở khuỷu tay, cuối ống tay áo lại có thêm một khúc vải khác màu. Phía sau cổ có đính một miếng vải hình vuông gọi là đá sò, được thêu hoa văn tỉ mỉ, trang trí theo các tầng, các đường diềm sặc sỡ, cầu kỳ. Khăn thắt ở eo lưng cũng thường có ba màu xanh đỏ vàng khác nhau. Khăn được làm bằng vải mỏng như lụa, hai đầu có tua rủ và thêu hoa văn đẹp mắt.

Trên đầu người phụ nữa Mông Nghệ An còn có thêm chiếc khăn quấn gọi là đông pụ, khăn này rất dài, có màu gụ và được quấn phức tạp thành nhiều lớp. Ở lớp ngoài và giữa được quấn thêm dải vải màu trắng. 

Còn nhớ có lần, theo lời mời của anh Sồng Bá Dênh, bí thư chi bộ bản Mường Lống 1, xã Mường Lống (Kỳ Sơn), chúng tôi đã được tham dự một đám cưới người Mông thuần chất. Hôm đó là ngày vui của chú rể Vừ Bá Sỹ và cô dâu Lý Khá. Cả hai anh chị đều là giáo viên trong xã, chị Lý Khá là người Mông ở xã Huổi Tụ. Vào lễ cưới, cô dâu và chú rể được bố trí ngồi ở mâm trung tâm, cao nhất; trên bàn cô dâu chú rể có một vài món ăn và chai rượu, cùng một số chén rất nhỏ được cưa từ lóng nứa.

Cô dâu và chú rể sẽ ngồi ở đây nhận sự chúc mừng của mọi người cho đến hết buổi lễ. Mọi người dự đám cưới đều đến chúc cô dâu chú rể những lời chúc tốt đẹp nhất cùng chén rượu nồng do chú rể rót sẵn. Mặc dầu bàn cô dâu chú rể ngồi không có trang trí lọ hoa hoặc vật gì khác. Nhưng chính bộ trang phục rực rỡ và khuôn mặt tươi sáng, rạng rỡ của cô dâu đã làm sáng đẹp cả lễ cưới.

Bộ trang phục của người Mông, đặc biệt là trang phục của phụ nữ chính là một trong những trang phục đẹp và thật sự độc đáo. Đó chính là một sản phẩm mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, nó làm giàu thêm kho tàng trang phục cổ truyền Việt Nam.

Mai này, có dịp lên vùng cao, mời bạn nhớ ghé bản Mông để được thêm một lần ngẩn ngơ với những bộ quần áo “muôn hồng nghìn tía” đang làm sáng lên một nẻo miền biên giới thẫm xanh.

Nội dung/Ảnh: Duy Sơn - Trần Hải
Trình bày: Dương Dương