Nhân dịp Xuân Nhâm Dần 2022, năm bản lề chuyển đổi từ tiểu vận 8 sang tiểu vận 9 (theo học thuyết Tam Nguyên Cửu Vận), xin trân trọng giới thiệu bài viết của Nhà nghiên cứu văn hóa phương Đông Nguyễn Quang Minh, về quan niệm xác định nguồn nước khi định đô.

Như vậy, cấp thoát nước theo quan niệm của người xưa, là một hệ thống xương sống để chi phối toàn bộ các hoạt động, trong đó có cả ý nghĩa về mặt triết học, ý nghĩa về mặt thực tiễn phát triển của con người, do vậy mà tính nghiêm khắc, kỷ luật, chấp hành và chính xác là tiêu chí quan trọng, là một trong những mảng miếng quyết định sống còn trước sự phát triển của một quốc gia, của một vùng miền, và nhỏ hơn là một ngôi nhà.

Về phong thủy, bên trái Thanh Long là nơi đưa nước vào trong nhà, bên phải Bạch Hổ là đường thoát nước ra. Một ngôi nhà còn phải vào và ra theo đúng một trật tự như cấu trúc để xây dựng một công trình khoa học trong hệ thống cấp thoát nước. Bên cạnh những thành tựu của khoa học hiện đại, chúng ta cũng cần chú ý thêm những kinh nghiệm hàng nghìn năm đã được đúc kết từ lúc thô sơ nhất, bởi vì không có cái thô sơ ngày hôm qua sẽ không có những công trình hiện đại ngày hôm nay.

Cấp thoát nước chúng ta gọi là một chữ, nghe thì có vẻ thủ công đơn giản và không có ảnh hưởng gì đến con người chúng ta. Trong cuộc sống, chúng ta thường chỉ hỏi nhau rằng: “Anh có bao nhiêu tiền? Anh có bao nhiêu con cái? Thành tựu của anh có những cái gì?”. Khi hỏi “cơ thể của anh có cái gì khỏe, chủ thể của anh cái gì yếu?, vạn vật là như vậy, bởi vì nó chỉ ẩn náu khác với những gì chúng ta thấy bên ngoài của sự vật.

Trước khi bàn về ảnh hưởng của hệ thống nước trong một quốc gia thì phải bàn về con người trước. Máu khi vận hành để nuôi cơ thể, chúng ta đều biết rằng đây là các dòng chảy, tự nhiên có bao nhiêu những nhánh đi trong cơ thể chúng ta. Người phương Đông đã ví chúng ta là tiểu vũ trụ, có sông có biển trong cơ thể, có mặt trăng-mặt trời trong cơ thể, có ngũ hành trong cơ thể. Tức là tất cả thế giới bên ngoài vận động có những gì, cơ thể của chúng ta cũng chứa đựng từng ấy thứ. Nếu máu không vận động trong cơ thể thì cơ thể đó không tồn tại. Chỉ có điều, chúng ta hiểu nước trong thế giới không thuộc cơ thể thì được nhìn nhận thế nào?

Một quốc gia mà phải di chuyển rất nhiều vị trí để tìm và lập kinh đô, bởi vì họ cần phải biết rằng, trong thuật ngữ của phương Đông, họ đã chọn được những vị trí tương ứng của tự nhiên có liên quan chặt chẽ để hỗ trợ cho những người lãnh đạo. Họ biết rằng nước và núi, tức là một vị trí tĩnh là núi và động là nước có liên quan chặt chẽ đến độ phát triển và tư duy. Họ lý giải theo một ngôn ngữ của từng thời kỳ khác nhau, nhưng bản chất từ xa xưa cho đến bây giờ, người ta đã nhìn thấy tầm ảnh hưởng của khí hậu, của nước, của núi vẫn luôn có tầm ảnh hưởng lớn. Một đế vương sẽ biết được nước ở vị trí nào sẽ phát động, khoáng đạt hơn, họ giỏi hơn, họ đưa dân giàu nước mạnh. Nhưng một nhà buôn ngày xưa hay một doanh nghiệp thương mại bây giờ, họ biết rằng nước nằm ở vị trí nào họ sẽ thu hoạch được nhiều kết quả về tiền bạc, về sản phẩm bởi vì họ biết rằng, các lý thuyết vẫn nói rằng nước là biểu trưng cho tiền bạc, sơn quản nhân (sơn là núi), thủy quản tài (thủy là nước). Rõ ràng, tầm ảnh hưởng của các khái niệm chữ họ biết rằng, nó có liên quan chặt chẽ thế nào.

Trước mắt nói tại nước ta, Thăng Long là một thí dụ, trong ngũ hành, Kim phương vị là tây, Thủy phương vị là bắc, Hỏa phương vị là nam, Thổ là Trung ương, gồm hai vùng tây nam và đông bắc. Ai cũng biết rằng, cái nguồn để đẻ ra ra toàn bộ tài sản chính là Kim trong phương vị tây, thì Thăng Long của chúng ta có nơi chứa, nơi vào là hồ Tây. Hồ Tây là hồ chủ lớn nhất từ xưa đến nay, lấy tài sản tiền bạc của người mẹ bởi vì nguồn từ sông Hồng vào hồ Tây chính là đường dẫn. Sông Hồng là sông cái, là mẹ nước, tức là nước nhiều nhất chảy từ phương bắc, do vậy mà cha ông ta đã rất khôn ngoan chọn vị trí hồ Tây tại phương vị tây so Thăng Long để đưa nguồn nước từ phương bắc vào phương tây để tạo thành một cái thế là Kim sinh Thủy. Từ chỗ chứa, từ cái kho rất nhiều tiền bạc tại hồ Tây, từ hồ Tây sẽ có những đường nhánh, trong đó có sông Tô Lịch và một số những sông nhỏ. Như vậy, từ “hồ cái” đó sẽ chi phối các dòng nước, theo thuật ngữ bây giờ là những lưu thông để tránh ách tắc gây ra dòng nước quẩn, đục bẩn. Người xưa cho rằng, khi gây ách tắc thì tài khí sẽ không lưu thông, không có kết quả. Về mặt thực tiễn được tổng kết, người ta phát hiện rằng túi tiền của họ có liên quan mật thiết đến sự khai thông của các dòng nước, đó là chưa bàn đến ngập lụt, mất vệ sinh môi trường.

Lịch sử của Thăng Long cũng “đói” rất nhiều và họ phát hiện có sự trùng lặp rằng, cứ mỗi lần như thế thì xác người và rác rưởi gây ách tắc các cống rãnh. Không phải sự ách tắc cống rãnh gây tắc nghẽn các đường nước rút, nhưng các hiện tượng đó nếu như quan sát đều có sự ăn nhập với sự phát triển hoặc suy vong trong từng giai đoạn.

Văn minh châu Âu đã rọi sáng tới khoảng thời gian khi Pháp vào đô hộ chúng ta. Thực ra, họ vận dụng kiến thức kiến trúc của phương Đông để phù hợp từ thời tiết, khí hậu, nhưng họ cũng biết rằng nếu để cho một thành phố thanh lịch, phát triển, theo cách hiểu khoa học của người phương Tây, hệ thống thoát nước phải rất khoáng đạt thì mới bảo vệ được những thành tựu của họ. Do vậy, những nơi cấp thường cao với biểu trưng là núi, những nơi thoát thường thấp, phải chìm. Các nguyên tắc, trật tự từ trước cho tới nay, theo tôi đánh giá thì người Á Đông hay người phương Tây đều có cách nhìn giống nhau, chỉ có điều cách giải quyết thì phù hợp với cách giải quyết của từng quốc gia, của từng văn hóa các châu lục hoặc vùng miền. Hay nói nhỏ hơn là văn hóa của từng ngôi nhà trên toàn thế giới họ có những nguyên tắc riêng của mình. Nhưng cái chung, tức là cái thống nhất đều xác định rằng nơi vào và nơi ra đều có một cấu trúc rất rõ rệt, hoặc truyền thống hoặc hiện đại, nhưng về bản chất thì đều giữ nguyên. Tất cả những nơi mà phá vỡ những nguyên lý mà được khái quát giữa truyền thống và đương đại, đều phải trả giá đắt trên toàn diện.

Bước đầu tiên của một quốc gia khi lập ra kinh đô là phải tính được đường nước vào và bước cuối cùng của việc hoàn thiện sự hình thành một kinh đô thì phải tính được đường nước ra. Tại Hà Nội, trục đông tây của thành phố chạy từ Kim Mã lên Ba Vì và trục nam bắc tính từ chợ Cửa Nam chạy một mạch vào TP Hồ Chí Minh. Bốn vị trí này được gọi là tứ chính, được xác định là bốn ông vua để cai quản và gìn giữ cho đất nước chúng ta hùng mạnh như đến bây giờ. Trong lòng nó bị phá vỡ thì chỉ tạo, chỉ làm giảm các hạn chế xuống. Một ngôi nhà cũng vậy, tiêu chí đầu tiên là phải tìm cho ra vị trí nước vào trước, nó quan trọng như đường vị trí ra, phải xác định được hai vị trí này đã. Hai vị trí này xong rồi mới tính đến hệ thống kiến trúc trong lòng.

Điều gì đặc biệt ở vị trí của Thăng Long-Hà Nội liên quan đến những khái niệm về nước, về thủy, về tài?

Nếu nói theo ngôn ngữ truyền thống, tài khí không thuần túy chỉ là nước vật chất mà chúng ta đang dùng bởi vì bản thân khi các con đường được dẫn từ các phương vị có liên quan để tạo nên nước thì người xưa đã vận dụng rất thông minh. Họ không chỉ dùng nước, họ dùng các thảm, trong đó ra khỏi bốn bờ đê bây giờ, trong đó có đê Đại Cồ Việt, đê La Thành… qua những đê đó là ngoại thành. Họ đã mượn được các thảm thực vật, trong đó có các cánh đồng lúa, cánh đồng hành, riềng, tỏi… được trồng xung quanh Thăng Long. Về tài khí, họ cũng biết trộn các vùng cao để chi phối nước dội về và dùng vùng thấp để làm vị trí thoát nước ra. Vùng Yên Sở là một thí dụ, đây chính là các vùng đưa nước thoát ra khỏi Thăng Long. Vào ở Hồ Tây, ra ở Yên Sở.

Tất cả các trục vào-ra này được xác định theo đúng nghĩa là “vào cha ra mẹ”, chính là các nguyên tắc của ông cha mình khi sử dụng trong việc vận hành nước trong Thăng Long. Thế còn tại sao gọi Thăng Long là đất lành là bởi trong lòng của nước chúng ta đã được kế thừa, thừa hưởng tài sản vô hình. Nước ngọt nhất nước ta, không chát, không vị.

Trong bất kỳ thể chế nào, đào tạo trong các trường ở mọi thời kỳ, các tri thức được lĩnh hội như nhau bởi vì ông giáo dạy 100 học sinh, thì 100 học sinh đều được học một công thức. Chúng ta đều là con người bình đẳng, loại trừ các yếu tố chỉ bàn về vật chất thì giống như nhau, tạm thời ở mức độ tiếp nhận thì là như nhau. Nhưng khi phân bố sau khi học xong thì chỉ có những nơi mới có nhiều tiến sĩ, có những nơi không có, chỉ vứt sách đấy đi làm việc khác, việc này chúng ta chưa quan sát hết thôi.

Quan sát các vùng có nhiều tiến sĩ hay người học giỏi sẽ thấy có những vùng chỉ giỏi toán, có những vùng chỉ giỏi văn. Những vùng có nhiều tài năng quân sự thì thường các vùng có vị trí nước nằm ở phương chính nam hoặc phương nam của nơi sinh sống của người đó. Những người mà giỏi văn chương thì thường hệ thống nước ở vùng tây.

Các nhà khảo cổ học chỉ mới phát hiện ra cái giếng chứ chưa bao giờ hỏi rằng cái giếng này nằm ở bao nhiêu độ la bàn và cũng chưa bao giờ so sánh cái giếng đó với kinh thành Thăng Long nằm ở đâu? Ngày xưa người ta đã dùng Thăng Long làm tâm và họ tìm thông tin căn cứ theo sự phát triển của vùng đó.

Thí dụ, vùng này có rất nhiều người giỏi võ, muốn trở thành một quan võ để phụng sự đất nước, phụng sự triều đình. Họ sẽ tìm bằng được các vùng nước động, di dần về phương nam. Khi đào ở đấy, tương lai sẽ có những cái thai, hay người phụ nữ sẽ sinh ra được những con người, mà chính những con người đó sau này sẽ thừa hưởng nguyên khí của giếng phương nam này, thường là những người rất tinh thông về võ lược. Thầy giáo dạy một thì người ta hiểu mười. Do vậy trong các khảo cổ, thỉnh thoảng có các chất mà rất mê hoặc, nhưng là một học thuật có tính toán rất chi tiết.

Lại một lần nữa có liên quan đến vị trí nước vào và nước ra, giống như chúng ta đã biết, chưa có một cái ao làng nào trong cái làng của người bắc Việt Nam mà thiếu viên đá đặt ở dưới cầu ao của cả làng để giặt. Bởi vì viên đá đó ngoài việc trấn áp tất cả các sát khí của bốn phương tạo nên, mà viên đá đó còn là một niềm mong ước là trong làng của mình sẽ có những tài năng, những tài nhân xuất hiện tại đó. Do đó mà diệt họa trừ tai mang phúc vinh đến chín viên đá mà trong bất kỳ cái ao làng quê nào đều xuất hiện ở đó. Muốn phát triển thì nước vào và nước ra, tức hệ thống cấp và thoát, tôi cho rằng là một học thuật cần thiết, gần như là nền tảng đầu tiên trong bất kỳ công trình kiến trúc nào kể cả đương đại. Từ cấp thoát nước cho giao thông, cấp thoát nước cho đường bộ, cấp thoát nước cho dân sinh thì tất cả các yếu tố này phải có một trình tự thuyết phục.

Chỉ đạo sản xuất: Ngọc Thanh
Tổ chức thực hiện: Xuân Bách
Nội dung: Nhà nghiên cứu văn hóa phương Đông Nguyễn Quang Minh
Ảnh: TTXVN, Tư liệu, Lê Việt, MyTour...
Trình bày: Phùng Trang
Ngày xuất bản: 1/2/2022