Tiền bạc, vũ khí và hệ thống cố vấn Mỹ là chỗ dựa cho chế độ Diệm, là nguồn gốc của biết bao tội ác đẫm máu mà chính quyền và quân đội Diệm gây ra cho những người dân yêu nước miền nam thời kỳ 1954-1959.

Từ trong máu lửa, dưới ánh sáng của Nghị quyết 15, nhân dân Việt Nam ở miền nam vùng lên đồng khởi, đánh sập bộ máy cai trị của Mỹ-Diệm tại nhiều vùng nông thôn, làm thất bại một hình thức thống trị điển hình thực dân kiểu mới của Mỹ, đưa cách mạng miền nam chuyển sang thế tiến công.

Trước tình hình đó, giới lãnh đạo cao cấp Mỹ quyết định dùng "Chiến tranh đặc biệt", một trong ba loại hình của chiến lược quân sự toàn cầu phản ứng linh hoạt, hòng nhanh chóng đè bẹp cách mạng miền nam. Ðặc trưng cơ bản của loại chiến tranh này là sử dụng quân đội bản xứ với tiền bạc, vũ khí và hệ thống cố vấn Mỹ để tiến hành và giành phần thắng.

Kế hoạch Xtalay Taylo được đề ra và được Hội đồng an ninh quốc gia Mỹ chính thức thông qua trong bị vong lục số 111 (tháng 11/1961) là sự cụ thể hóa việc ứng dụng lần đầu tiên chiến lược "Chiến tranh đặc biệt" vào miền nam. Ðó là một kế hoạch hành động tương đối hoàn chỉnh của Mỹ, bao gồm các biện pháp quân sự, chính trị, kinh tế, xã hội nhằm hoàn tất "bình định" miền nam trong khoảng thời gian mà Mỹ dự kiến 18 tháng. Bắt đầu từ đó, một số lượng lớn cố vấn, nhiều đơn vị "yểm trợ chiến đấu" và các đơn vị biệt kích Mỹ cùng nhiều vũ khí, phương tiện chiến tranh hiện đại được đưa nhanh vào miền nam.

Ðược Mỹ tăng cường chi viện và dưới sự điều hành của hệ thống cố vấn Mỹ, quân đội Sài Gòn từ giữa năm 1961 và suốt năm 1962, ráo riết và liên tục mở hàng nghìn cuộc hành quân càn quét, hành quân "bình định" với quy mô lớn, nhỏ và thời gian dài, ngắn khác nhau, uy hiếp dữ dội toàn bộ hệ thống vùng căn cứ, vùng giải phóng và lực lượng vũ trang cách mạng miền nam, hỗ trợ cho toan tính dồn, gom mười triệu nông dân miền nam vào 16.000 "ấp chiến lược" mà thực chất là các trại tập trung hòng tách "Việt cộng" ra khỏi dân chúng để dễ bề tiêu diệt...

Ðược Mỹ tăng cường chi viện và dưới sự điều hành của hệ thống cố vấn Mỹ, quân đội Sài Gòn từ giữa năm 1961 và suốt năm 1962, ráo riết và liên tục mở hàng nghìn cuộc hành quân càn quét, hành quân "bình định" với quy mô lớn, nhỏ và thời gian dài, ngắn khác nhau, uy hiếp dữ dội toàn bộ hệ thống vùng căn cứ, vùng giải phóng và lực lượng vũ trang cách mạng miền nam

Trong các cuộc hành quân đó, quân Mỹ, quân Sài Gòn hầu như chiếm ưu thế hoàn toàn về vũ khí, phương tiện chiến tranh, quân số, hỏa lực và quyền chủ động trên chiến trường. Với máy bay lên thẳng chở quân và xe thiết giáp lội nước M.113 đóng căn cứ ở khắp mọi nơi, chúng có thể nhanh chóng, bất ngờ mở các cuộc tiến công vào bất cứ khu vực nào dù đó là vùng rừng núi hiểm trở hay vùng kênh rạch, sình lầy. Với máy bay lên thẳng vũ trang và các loại pháo lớn, nhỏ, quân Mỹ có thể bắn phá hoặc chi viện hỏa lực cho quân ngụy một cách kịp thời, mạnh mẽ, trong mọi điều kiện thời tiết, địa hình.

Dựa vào ưu thế áp đảo trên bộ, trên không, trên sông nước, trong một thời gian dài từ giữa năm 1961 kéo sang năm 1962, Mỹ-ngụy đã triển khai những chiến thuật tác chiến "tân kỳ" như "trực thăng vận", "chiến xa vận"; thực hiện thành công các thủ đoạn tác chiến được mệnh danh là "bủa lưới phóng lao", "phượng hoàng vồ mồi", "trên đe dưới búa"... gây tổn thất nặng nề cho lực lượng cách mạng miền nam, gây hoang mang trong nhân dân và một bộ phận các đơn vị vũ trang Quân giải phóng non trẻ.

Trong nhiều trường hợp, bộ đội, du kích ta hoàn toàn bị bất ngờ, không cách nào chống đỡ, buộc phải phân tán nhỏ lẻ, rút lui dưới sự quần đảo, truy đuổi gắt gao của máy bay lên thẳng vũ trang Mỹ trên bầu trời hay bị sự truy kích của xe thiết giáp M.113 trên mặt đất. Nhiều làng mạc, thôn ấp, vùng giáp ranh, vùng giải phóng, vùng căn cứ kháng chiến bị bom đạn và chất độc hóa học tàn phá nặng nề; nhiều khu vực hậu cứ nằm sâu giữa bưng biền hay miền rừng núi... bị uy hiếp dữ dội và liên tục.

Thiếu sự hỗ trợ đòn tiến công quân sự của Quân giải phóng miền nam, phong trào phá bỏ "ấp chiến lược" ở nhiều địa phương miền nam bị chững lại, chùng xuống. Các cấp lãnh đạo, chỉ huy, ở chừng mực nào đó, tỏ ra lo lắng và lúng túng trong việc đề ra phương hướng, biện pháp chỉ đạo quân ta đối phó với thủ đoạn tác chiến mới của kẻ thù.

Vấn đề thiết yếu và cấp bách đặt ra cho quân và dân ta ở miền nam lúc bấy giờ là: để đánh bại các biện pháp chiến lược của địch trong cuộc "Chiến tranh đặc biệt" là càn quét, gom dân lập "ấp chiến lược", cần phải tìm cách đánh quỵ lực lượng cơ động ngụy khi chúng hành quân càn quét, đánh thắng các chiến thuật mới của đội quân này.

Vấn đề thiết yếu và cấp bách đặt ra cho quân và dân ta ở miền nam lúc bấy giờ là: để đánh bại các biện pháp chiến lược của địch trong cuộc "Chiến tranh đặc biệt" là càn quét, gom dân lập "ấp chiến lược", cần phải tìm cách đánh quỵ lực lượng cơ động ngụy khi chúng hành quân càn quét, đánh thắng các chiến thuật mới của đội quân này.

Trong bối cảnh ấy, trận Ấp Bắc nổ ra. Ðây là cuộc đụng đầu về quân sự ở quy mô tương đối lớn nếu so với trước đó, diễn ra giữa lúc Mỹ-ngụy đang dồn sức mong hoàn tất kế hoạch "bình định" miền nam trong 18 tháng, dự tính kết thúc vào giữa năm 1963 và trong khi quân và dân ta đang gấp rút tìm cách đương đầu và đánh bại lực lượng quân sự địch, trước hết là các thủ đoạn chiến thuật của chúng.

Trận Ấp Bắc diễn ra trên một địa bàn không rộng. Nhìn trên bản đồ, đó là một rẻo mờ xanh ba bề bị vây bọc bởi đồng lúa, sình lầy, hệ thống rạch, kênh; xa về phía nam chừng 3-4km là lộ 4 (nay là Quốc lộ 1A) và xa hơn về phía tây chừng 6km là con lộ 12. Còn phía bắc và phía đông, dẻo đất này cách các con kênh Nguyễn Văn Tiếp, Nguyễn Tấn Thành chừng 2-3km.

Ấp Bắc gồm hai ấp nhỏ là Tân Bình và Tân Thới, thuộc xã Tân Phú Trung, huyện Cai Lậy, tỉnh Mỹ Tho xưa và tỉnh Tiền Giang nay. Ðịa hình nơi đây khá phức tạp: đất thấp, vườn cây trái xen kẽ với ruộng lúa, sình lầy và bị chia cắt bởi các dòng kênh rạch lớn bé, ven bờ trùm phủ những rặng trâm bầu kéo dài và xanh tốt quanh năm...

Trên địa bàn có chiều dài khoảng 4km, chiều rộng chừng 400m ấy, ngày 2/1/1963, đã diễn ra cuộc đọ súng không cân sức nếu xét về quân số, vũ khí, hỏa lực, thiết bị chiến trường, sức cơ động và khả năng bảo đảm chi viện, hậu cần...

Một cách tổng quát, có thể thấy rằng, lực lượng so sánh trong trận đánh này có sự chênh lệch rất lớn; địch áp đảo hầu như trên mọi phương diện. Về mặt quân số, lực lượng ta ở đây chỉ có một đại đội tăng cường thuộc Tiểu đoàn 261 chủ lực Khu 8, một đại đội địa phương tỉnh Mỹ Tho, một trung đội trợ chiến, một trung đội địa phương huyện Châu Thành, cùng các lực lượng dân quân du kích tại chỗ, do Tiểu đoàn trưởng Hai Hoàng (tức Nguyễn Văn Ðiểu) chỉ huy.

Về phía địch, chúng sử dụng vào đây ba tiểu đoàn của Sư đoàn 7 thuộc Vùng 4 chiến thuật, một chiến đoàn bảo an tỉnh Ðịnh Tường, một tiểu đoàn dù thuộc lực lượng dự bị Bộ Tổng tham mưu quân đội Sài Gòn, một số đại đội biệt kích và dân vệ. Hỗ trợ cho lực lượng này tiến công là ba tàu chiến bao vây trên hướng đông bắc, một chi đoàn thiết giáp lội nước M.113 chở quân đột phá, 15 trực thăng và 7 máy bay vận tải C.123 chở quân đổ bộ và quân dù, năm máy bay lên thẳng vũ trang có gắn súng liên thanh và các dàn hỏa tiễn chi viện hỏa lực, tám máy bay ném bom, bốn chiếc L.19 làm nhiệm vụ trinh sát và chỉ huy, hàng chục khẩu pháo, cối yểm trợ hành quân và bắn phá mục tiêu.

Lúc đầu, chỉ huy cuộc tiến công là viên đại tá Tư lệnh Sư đoàn 7 Bùi Ðình Ðạm và viên cố vấn cao cấp Sư đoàn Giôn Pôn Van; tiếp đó, có thêm viên thiếu tướng Huỳnh Văn Cao, tư lệnh Quân đoàn 4; thiếu tướng Trần Thiện Khiêm, tham mưu trưởng liên quân tham gia. Khi phát hiện thấy một đơn vị chủ lực Quân giải phóng đang đứng chân ở Ấp Bắc, Mỹ cho đây là một cơ hội để chứng tỏ sức mạnh của quân đội Sài Gòn với trang bị, vũ khí, hỏa lực yểm trợ của Mỹ. Bộ tư lệnh viện trợ quân sự của Mỹ (MACV) cùng Bộ tư lệnh hành quân quân đội Sài Gòn lập tức quyết định mở cuộc tiến công quy mô lớn mang mật danh "Ðức Thắng 1/13" nhằm tiêu diệt và bắt gọn toàn bộ lực lượng đối phương.

Lực lượng vũ trang ta tại Ấp Bắc kiên cường trụ bám đánh địch, chống càn. Dựa vào hệ thống công sự, trận địa, hầm hào; bố trí đội hình phòng ngự vòng tròn để vừa có thể độc lập tác chiến, vừa nhanh chóng chi viện cho nhau giữa các bộ phận lực lượng, phát huy cao độ trí thông minh và lòng dũng cảm, sử dụng hiệu quả mọi thứ vũ khí có trong tay, chuyển hóa linh hoạt thế trận, phối hợp chiến đấu nhịp nhàng, xử lý kịp thời và thông minh các tình huống mới diễn ra, quân ta đã chiến đấu ròng rã suốt một ngày, đánh bại tất cả các đợt tiến công của địch, loại khỏi vòng chiến đấu 450 tên (trong đó có cố vấn và nhân viên kỹ thuật Mỹ), bắn rơi năm máy bay lên thẳng, bắn bị thương nhiều chiếc khác, phá hủy ba xe bọc thép, đánh chìm một tàu chiến trên sông, làm thất bại hoàn toàn cuộc hành quân đầy tham vọng của địch. Và khi màn đêm buông xuống, các đơn vị của ta bí mật lần lượt vượt qua vòng vây địch, rút lui an toàn về căn cứ Ðồng Tháp Mười.

Sau trận này, báo chí Mỹ, các hãng thông tấn phương Tây liên tiếp đưa tin và bình luận về khả năng tác chiến của quân đội Sài Gòn, về hiệu lực của các loại vũ khí, thiết bị chiến tranh tối tân cùng những chiến thuật mà Mỹ đưa ra sử dụng tại chiến trường Việt Nam.

Thất bại ở Ấp Bắc và việc mất nhiều máy bay lên thẳng, đối với Mỹ, theo tờ Thời báo New York số ra ngày 5/1/1963: "Là một điều đau đớn nhưng cần thiết để giảm bớt tư tưởng lạc quan do những lời tuyên bố chính thức quá lạc quan của Washington gây ra. Trước đây, người ta đã đánh giá quá cao máy bay lên thẳng, đánh giá quá thấp những nhược điểm của nó và có xu hướng quên rằng con người chứ không phải máy móc là yếu tố mang lại chiến thắng".

Với chiến thắng Ấp Bắc, quân và dân ta đã chứng tỏ trên thực tế khả năng có thể đương đầu và đánh bại các hình thức chiến thuật mới của Mỹ và quân đội Sài Gòn; chiến thắng đó có sức cổ vũ lớn lao của toàn quân và toàn dân ta trên khắp chiến trường miền nam trong phong trào "Thi đua Ấp Bắc giết giặc lập công"

Ðồng chí Lê Duẩn, ngay từ ngày ấy, đã nhận định rằng: "Kể từ trận Ấp Bắc, Mỹ thấy không thể thắng ta được” . Với chiến thắng Ấp Bắc, quân và dân ta đã chứng tỏ trên thực tế khả năng có thể đương đầu và đánh bại các hình thức chiến thuật mới của Mỹ và quân đội Sài Gòn; chiến thắng đó có sức cổ vũ lớn lao của toàn quân và toàn dân ta trên khắp chiến trường miền nam trong phong trào "Thi đua Ấp Bắc giết giặc lập công".

Sau Ấp Bắc và bắt đầu từ đó, lực lượng vũ trang ta chẳng những kiên quyết trụ lại đánh địch, chống càn, mà còn chủ động mở nhiều trận đánh tiêu diệt đại đội, tiểu đoàn, trong đó có một số tiểu đoàn biệt kích khét tiếng của quân đội Sài Gòn, báo hiệu sự tiến triển trong tác chiến tập trung quy mô ngày càng lớn của chủ lực ta trên chiến trường. Ðược sự hỗ trợ của đòn tiến công quân sự, phong trào phá ấp chiến lược phát triển mạnh mẽ, rộng khắp.

Tình hình đó khiến cho sự bất đồng trong nội bộ Mỹ, ngụy vốn đã gay gắt càng gay gắt thêm. Mỹ buộc phải "thay ngựa giữa dòng" bằng cách bật đèn xanh cho tướng lĩnh Sài Gòn làm đảo chính lật đổ anh em Diệm-Nhu mong tạo thế ổn định về chính trị để Mỹ đẩy mạnh nỗ lực chiến tranh, nhưng thực tế cho thấy đó lại là một sai lầm lớn nữa của Mỹ trong toàn bộ lịch sử can thiệp của họ ở Việt Nam.

Như vậy, xét trên nhiều chiều cạnh, Ấp Bắc thật sự là trận đánh báo hiệu sự thất bại khó tránh khỏi của chiến lược "Chiến tranh đặc biệt" mà đế quốc Mỹ tiến hành trong những năm 1961-1965.

Trình bày: BÔNG MAI
Ảnh: TTXVN, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam