Theo tiến trình phát triển của xã hội loài người, các vấn đề về biển cũng như đại dương đối diện nhiều thách thức mới. Trong bối cảnh đó, Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS 1982) –được coi là “Hiến pháp của biển và đại dương”, đã tròn 40 năm hiện hữu - lại càng trở nên quan trọng.

Trong vai trò là văn kiện pháp lý quốc tế có giá trị phổ quát, UNCLOS 1982 không chỉ nhằm giải quyết tranh chấp, mà còn kiến tạo cơ chế hợp tác công bằng và hòa bình trong việc quản lý, khai thác, sử dụng và bảo vệ hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên biển, vì sự phát triển bền vững.

Từ khi ra đời đến nay, bốn thập niên qua, Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS 1982) đã và đang là công cụ hữu hiệu, nhằm đáp ứng nhu cầu và quyền lợi chính đáng của các quốc gia. Nó là cơ sở pháp lý quan trọng nhất trong việc đấu tranh và hợp tác, dựa trên hai nguyên tắc cơ bản là tự do biển cả và chủ quyền các quốc gia trên biển.

Không phải bây giờ mà tự xa xưa, cha ông ta đã dặn: Muốn làm giàu nhanh thì nhìn ra biển; muốn làm giàu chậm thì nhìn vào lòng đất; muốn làm giàu trước mắt thì nhìn vào mặt đất. Điều này không chỉ đúng với Việt Nam mà còn có tính phổ biến toàn thế giới. Biển mang lại lợi ích to lớn như vậy, cho nên các nước may mắn giáp đại dương đều có một mong muốn: Khẳng định chủ quyền, quyền chủ quyền của mình trên các vùng biển.

Đấy cũng là truyền thống giữ nước của cha ông ta, đúng như Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn (1231-1300) đã viết: “Hòa ở trong nước thì ít phải dùng binh, hòa ở ngoài biên thì không sợ báo động”.

Và không chỉ vậy, vận dụng đúng đắn, linh hoạt UNCLOS 1982 cũng còn là nền tảng để Việt Nam cũng như mọi quốc gia khác trên thế giới hướng đến những cơ chế hợp tác, phát triển, cùng có lợi…, đồng thời “kề vai góp sức” trong nhiệm vụ chung cực kỳ nặng nề: Bảo vệ môi trường biển, bảo vệ “mái nhà chung” Trái đất, bảo vệ nhân loại trước những hệ lụy vô cùng khốc hại của biến đổi khí hậu toàn cầu.

Chủ động trên mặt trận an ninh-quốc phòng, ngoại giao, đẩy lùi nguy cơ chiến tranh cũng là đáp ứng nguyện vọng của nhân dân Việt Nam, phù hợp các nguyên tắc của luật pháp quốc tế và Hiến chương Liên hợp quốc, phù hợp lợi ích của hòa bình, ổn định, hợp tác trong khu vực và trên toàn thế giới. Đó là xu thế thời đại và là con đường đúng đắn nhất.

Chuyên gia uy tín về biển và đại dương, PGS, TS Nguyễn Chu Hồi nhận định: Ở thời điểm ra đời, UNCLOS là một “hiện tượng trong đời sống pháp luật của nhân loại”. UNCLOS đã trao cho Việt Nam quyền tự chủ, trên cơ sở đó chủ động lập kế hoạch khai thác tài nguyên biển, cân bằng được quyền và lợi ích quốc gia.

Xin ông cho biết, sau 40 năm mở ký, Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) đã phát huy tác dụng như thế nào?

- UNCLOS, thường được biết đến như là “Hiến pháp về biển và đại dương”, lần đầu tiên phân bổ rõ ràng các không gian đại dương trên Trái đất, với tất cả các tài nguyên sinh vật và không sinh vật, tất cả tiện ích trên biển trên cơ sở công bằng và bảo vệ quyền lợi chính đáng của các quốc gia nhỏ, các quốc gia đang phát triển.

Nhờ thiết lập được cơ chế hữu hiệu về giải quyết các tranh chấp biển, UNCLOS đã giúp giải quyết được khoảng gần một phần hai trong tổng số 500 vùng biển chồng lấn. Với 168 thành viên, chưa kể nhiều quốc đảo và vùng lãnh thổ không là thành viên chính thức cam kết tuân thủ (ngay cả Mỹ tuy không tham gia nhưng trong các tuyên bố của mình vẫn lấy UNCLOS làm trục cơ sở), UNCLOS không giải quyết chi tiết mọi vấn đề biển, nhưng là căn cứ để thống nhất xử lý các vấn đề biển đã, đang và sẽ nảy sinh.

Không chỉ tích cực tham gia quá trình đàm phán xây dựng UNCLOS, Việt Nam còn là một trong 62 nước đầu tiên ký và sớm tiến hành thủ tục phê chuẩn UNCLOS.

Có một điểm quan trọng cần nhấn mạnh là với UNCLOS, Việt Nam không chỉ theo đuổi quyền lịch sử, mà còn theo đuổi cả quyền pháp lý; phù hợp với đặc trưng, thế và lực của Việt Nam. Là thành viên chính thức của UNCLOS, chúng ta được hưởng đầy đủ các quyền trong vùng biển từ 200 hải lý trở vào, bao gồm nội thủy, lãnh hải, vùng tiếp giáp lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa. Cùng với việc đó thì ta cũng được hưởng quy định, quy chế về quyền khai thác tài nguyên.

Tuy nhiên, không thể phủ nhận là UNCLOS cũng còn những hạn chế nhất định, có thể nói một cách đơn giản là vẫn còn để lại những “khoảng trống” về không gian đại dương theo cách tiếp cận mới. Chẳng hạn, đối với không gian đáy đại dương thì UNCLOS mới điều chỉnh hoạt động khai thác khoáng sản; còn những hành vi khác, như tàu lặn ngầm, khảo sát ngầm, du lịch ngầm… vẫn bỏ ngỏ.

Tôi cũng đã tham gia ý kiến gần chục năm nay với hy vọng là trong thời gian tới Công ước này được điều chỉnh, bổ sung, bảo đảm công bằng hơn về quyền sử dụng các nguồn tài nguyên biển cho những quốc gia, kể cả có biển hoặc không có biển; tất nhiên đi kèm với nghĩa vụ bảo vệ môi trường.

- Trước khi có UNCLOS, Việt Nam đã có những tuyên bố về chủ quyền biển cũng như đã có những định hướng khai thác tài nguyên biển, thưa ông?

- Tất nhiên là thế. Năm 1982, UNCLOS mới mở ký, nhưng trước đó khá lâu, Việt Nam đã ra tuyên bố về các vùng biển, mặc dù đến năm 1982, với UNCLOS, chúng ta mới tuyên bố được đường cơ sở, được quốc tế công nhận rộng rãi. Do đã có giai đoạn thực hiện quản lý biển khá dài, nên khi nội luật hoá UNCLOS thành Luật Biển 2012, chúng ta đã có cơ sở thực tiễn để cân nhắc, thiết kế một đạo luật hài hoà lợi ích của mình với các nước khác trong khu vực.

- UNCLOS đã tạo nền tảng pháp lý cho kinh tế biển của Việt Nam phát triển cụ thể như thế nào?

- UNCLOS tạo cơ sở để chúng ta vững tin phát triển lĩnh vực dầu khí như một ngành kinh tế tiên phong, và đến nay vẫn là một ngành then chốt trong sáu lĩnh vực kinh tế biển cơ bản của đất nước. Có những thời điểm dầu khí là ngành kinh tế đóng góp lớn nhất vào GDP.

Tương tự với đánh bắt hải sản. Còn nhiều vấn đề với ngành này, nhưng chúng ta cũng đã phát triển được nghề cá thương mại, đánh bắt với quy mô lớn, bài bản, song song với nghề cá truyền thống vốn đã tồn tại lâu nay. Một số lĩnh vực khác phát triển sau nhưng cũng rất hứa hẹn như hàng hải; du lịch biển; tìm kiếm cứu hộ cứu nạn, năng lượng tái tạo… Tóm lại, UNCLOS trao cho ta quyền pháp lý đi kèm với quyền được khai thác tài nguyên để phát triển kinh tế biển.

Trên cơ sở UNCLOS, một dấu mốc không thể không nhắc đến là Nghị quyết 09-NQ/TW ngày 9/2/2007 “Về chiến lược biển Việt Nam đến năm 2020”. Có thể nói đây là lần đầu Trung ương ban hành một chiến lược riêng, thể hiện ý chí biển cả của dân tộc, hoà nhập với xu hướng thế giới nhìn nhận thế kỷ 21 là “thế kỷ của đại dương”. Tiếp đó, Nghị quyết số 36-NQ/TW về Chiến lược phát triển bền vững kinh tế biển Việt Nam đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 ban hành ngày 22/10/2018 đã định hướng tầm nhìn chiến lược biển, lấy trục phát triển bền vững là chính.

- Vâng, chuỗi đô thị ven biển của 28 tỉnh, thành phố thì tương đối dễ hình dung, ông có thể nói rõ hơn về đô thị đảo và đô thị trên biển?

- Hiện ta đã có Phú Quốc là một mô hình đô thị đảo, sắp tới có thể phát triển ở một số đảo lớn khác, gắn phát triển kinh tế với bảo đảm an ninh quốc phòng. Đô thị trên biển là viễn cảnh xa hơn, nhưng nhiều quốc gia cũng đã làm rồi, như Các Tiểu vương quốc Arab, Nhật Bản… Cá nhân tôi cho rằng cũng rất nên quan tâm đến mô hình đô thị ngầm dưới lòng biển. Nhiều nước trong khu vực cũng đã làm các “thuỷ cung” như những thử nghiệm ban đầu.

Có khả thi với Việt Nam hiện nay không, vì sẽ cần đến những khoản chi phí khổng lồ và công nghệ rất hiện đại, thưa ông?

Đừng chỉ nghĩ tiền túi. Trong một “thế giới phẳng”, có chính sách mở, có dự án thuyết phục, đủ sức hấp dẫn là sẽ có tiền. Khoa học công nghệ cũng thế. Có chính sách khôn ngoan thì chúng ta sẽ làm được.

- Xin cảm ơn ông !

CẨM HÀ (thực hiện)

Ngày xuất bản: 5/12/2022
Tổ chức xuất bản: VŨ MAI HOÀNG
Nội dung: NGÔ PHƯƠNG THẢO, LƯU HƯƠNG GIANG, VÕ HOÀNG
Trình bày: PHAN ANH, DUY LONG