Khi định vị không gian và loại hình văn hóa của Việt Nam, GS, VS, TSKH Trần Ngọc Thêm đã xác định hoàn cảnh địa lý, khí hậu Việt Nam có ba đặc điểm cơ bản: (1) Việt Nam nằm ở khu vực nhiệt đới gió mùa với lượng mưa trung bình hằng năm vào loại cao nhất thế giới. (2) Việt Nam là một vùng sông nước - và đây là hằng số địa lý quan trọng của nền văn hóa nông nghiệp lúa nước. (3) Việt Nam nằm ở giao điểm của các luồng văn hóa, văn minh.

Do vị trí đặc thù ấy, Việt Nam đã là nơi hội tụ đủ mọi đặc trưng của văn hóa khu vực Đông Nam Á. Bởi vậy, nhiều nhà Đông Nam Á học đã ví Việt Nam như một Đông Nam Á thu nhỏ. Do vậy, sự thống nhất cùng một cội nguồn Đông Nam Á đã tạo ra bản sắc chung của văn hóa Việt Nam, còn tính đa dạng của điều kiện tự nhiên và của 54 tộc người cùng sống trên dải đất Việt Nam - lại làm nên những đặc trưng bản sắc riêng của từng vùng văn hóa trong không gian văn hóa Việt Nam.

Khi thực dân Pháp xâm lược Việt Nam và biến Việt Nam thành thuộc địa, người Pháp cai trị đã hiểu rất rõ sự thống nhất trong đa dạng này của không gian văn hóa Việt Nam, của sự trải dài như hình chữ S của địa - văn hóa Việt Nam, nên đã ráo riết và triệt để tiến hành công cuộc phân vùng văn hóa Việt Nam. Với mục đích chính trị “chia để trị”, chính quyền thực dân đã chia không gian văn hóa Việt Nam thành ba kỳ: Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ, với sự riêng rẽ, độc lập của mỗi kỳ, trong quản lý hành chính.

Sau chiến thắng lẫy lừng Điện Biên Phủ, năm 1954, hòa bình lập lại ở miền bắc Việt Nam. Không gian văn hóa Việt Nam đã tạm bị chia tách thành hai miền, cho đến ngày 30/4/1975.

Ngay sau ngày thống nhất đất nước, nhiều học giả nghiên cứu không gian văn hóa Việt Nam đã đặc biệt lưu tâm đến việc phân vùng văn hóa cho đất nước Việt Nam thống nhất. Các nhà nghiên cứu đã đề xuất nhiều cách chia vùng văn hóa rất khác nhau: Ngô Đức Thịnh (1993) chia thành bảy vùng. Huỳnh Khái Vinh (1995) chia thành tám vùng. Đinh Gia Khánh (1995) chia thành chín vùng. Trần Quốc Vượng (1997) chia thành sáu vùng. Trong đó, cách chia sáu vùng văn hóa của Trần Quốc Vượng: Tây Bắc, Việt Bắc, Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ, Tây Nguyên được coi là khách quan và hợp lý hơn cả và được sử dụng thống nhất trong giáo trình “Cơ sở Văn hóa Việt Nam” cho bậc đại học ở Việt Nam và trong đời sống thực tế của sự phát triển xã hội Việt Nam hiện đại…

Cho đến khi Trần Ngọc Thêm, tác giả sách “Cơ sở văn hóa Việt Nam” (tái bản có bổ sung và sửa chữa lần thứ nhất, năm 2021) đã đưa ra một cách chia rất mới, với hệ thống ba miền tám vùng văn hóa Việt Nam. Tác giả Trần Ngọc Thêm cho rằng: Đây mới là cách làm khoa học và hợp lý hơn cả. Theo đó, bản thân (miền) Bắc Bộ đã có ba vùng văn hóa: Tây Bắc, Việt Bắc, Bắc Bộ. Riêng Trung Bộ cũng có ba vùng văn hóa: Bắc Trung Bộ, Duyên hải Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Và Nam Bộ có hai vùng: Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ. Cách chia này của Trần Ngọc Thêm, thực tế, vẫn dựa trên cơ sở văn hóa theo cách chia ba vùng văn hóa lớn từ thời thuộc địa của Pháp.

Như thế, sau ngày 30/4/1975 lịch sử, cách phân vùng văn hóa của các nhà nghiên cứu Việt Nam đã được sử dụng và vận hành trong đời sống văn hóa của xã hội Việt Nam hiện đại.

Như ta đã thấy và đã nghiệm sinh, sự phân vùng văn hóa đã bảo đảm được tính thống nhất trong cái chung về bản sắc của không gian văn hóa quốc gia, song lại giữ nguyên được tính đa dạng và độc đáo của từng vùng miền văn hóa tạo thành một dòng chảy liên tục, xuyên thời gian. Cho đến nay, nếu tính từ ngày 30/4/1975, dòng chảy này đã có số tuổi là nửa thế kỷ, với nhiều thăng trầm, trong chiều hướng chung là tích cực và đi lên.