Thế kỷ XXI đã có những thay đổi to lớn với ảnh hưởng của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Do vậy cần phải xác định mục tiêu, định hướng quan trọng để phát triển và phát huy vai trò nòng cốt của đội ngũ trí thức trong công cuộc xây dựng đất nước.

Bối cảnh mới

Thứ nhất, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư tiếp tục phát triển mạnh mẽ, làm thay đổi cơ bản lực lượng lao động xã hội. Cuộc cách mạng này sẽ thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa sự chuyển đổi nền kinh tế quốc gia theo mô hình kinh tế tri thức; theo đó, chuyển đổi từ mô hình dựa vào tài nguyên, thâm dụng lao động sang mô hình lấy tri thức, thông tin, năng lực đổi mới sáng tạo làm tư liệu sản xuất chủ yếu. Từ đó, dẫn đến những thay đổi trong cách thức sinh hoạt, sản xuất, kinh doanh; đồng thời, đặt ra yêu cầu phải thay đổi chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, nguồn nhân lực lao động trí óc, đổi mới sáng tạo.

Thứ hai, đất nước ta đang tiến hành hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Hội nhập quốc tế được xem là một xu thế tất yếu, giúp mở rộng không gian phát triển của quốc gia; đồng thời, tạo cơ hội thu hút nguồn lực từ bên ngoài cho phát triển kết cấu hạ tầng, công nghệ quốc gia, cũng như mở rộng “sân chơi” giao lưu, hợp tác đào tạo, phát triển nguồn nhân lực trong nước. Tiến trình hội nhập quốc tế đang đặt ra những yêu cầu rất lớn đối với nguồn nhân lực Việt Nam, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, mà đội ngũ trí thức đóng vai trò nòng cốt.

Tiến trình HỘI NHẬP QUỐC TẾ đang đặt ra những yêu cầu rất lớn đối với nguồn nhân lực Việt Nam, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, mà đội ngũ trí thức đóng VAI TRÒ NÒNG CỐT.

Thứ ba, Việt Nam đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước gắn với phát triển kinh tế tri thức. Sau hơn 35 năm thực hiện công cuộc đổi mới, tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đất nước ta đã có bước phát triển vượt bậc và bước sang một thời kỳ phát triển mới - thời kỳ phát triển mạnh mẽ, toàn diện, hội nhập quốc tế sâu rộng. Chúng ta đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; “đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay”[1]. Những thành tựu đã đạt được tạo ra môi trường vô cùng thuận lợi với một hệ sinh thái kinh tế-xã hội tương đối hoàn bị để con người Việt Nam nói chung và cho đội ngũ trí thức nói riêng hoàn thiện, phát triển năng lực về mọi mặt và nâng cao vị thế xã hội của mình.

Thứ tư, trên thế giới và ở trong nước đang diễn ra nhiều biến động phức tạp, khó lường. Hiện nay, thế giới nói chung, Việt Nam nói riêng đang phải đối mặt với những biến động, hiểm họa khắc nghiệt, như thiên tai, biến đổi khí hậu, nước biển dâng, dịch bệnh, xung đột vũ trang, khủng hoảng năng lượng, khủng hoảng kinh tế, chính trị....

Bên cạnh đó, còn có sự xâm lấn, đan xen của các luồng tư tưởng, hệ giá trị khác nhau trên các phương tiện truyền thông xã hội toàn cầu. Các thế lực thù địch đang triệt để lợi dụng các phương tiện truyền thông xã hội, nhất là mạng xã hội để đẩy mạnh các hoạt động “diễn biến hòa bình”, xuyên tạc đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật Nhà nước ta, truyền bá những quan điểm sai trái, lôi kéo trí thức, văn nghệ sĩ, lợi dụng bộ phận trí thức cực đoan, bất mãn để thúc đẩy “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ, hòng xóa bỏ nền tảng tư tưởng và sự lãnh đạo của Đảng, chia rẽ khối đại đoàn kết toàn dân tộc, gây mất ổn định chính trị-xã hội.

Yêu cầu mới

Trước bối cảnh mới, đội ngũ trí thức Việt Nam trong thời gian tới cần phải phát triển đủ mạnh, đủ tầm để tận dụng thời cơ, vượt lên thách thức, nhằm đáp ứng yêu cầu của thực tiễn, hoàn thành sứ mệnh lịch sử to lớn của mình. Cụ thể như sau:

Một là, đội ngũ trí thức cần bảo đảm về số lượng. Muốn xây dựng được một đội ngũ trí thức bảo đảm về số lượng, trước hết phải căn cứ vào yêu cầu, nhiệm vụ phát triển đất nước trên tất cả các lĩnh vực. Thiếu lực lượng trí thức cần thiết thì không thể phát huy được đầy đủ vai trò của nguồn nhân lực quốc gia. Vì vậy, cần có chiến lược phát triển nguồn nhân lực trí thức lâu dài, bảo đảm tỷ lệ cân đối giữa nguồn nhân lực trí thức và các nguồn nhân lực khác, sao cho đội ngũ trí thức thực sự phát huy được vai trò của mình.

Hai là, đội ngũ trí thức cần có trình độ chuyên môn sâu, phông kiến thức phong phú và năng lực đổi mới sáng tạo mạnh mẽ. Đội ngũ trí thức cần được trang bị đầy đủ về kiến thức chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp, nắm vững kiến thức cơ bản về lý luận chính trị và kinh nghiệm hoạt động thực tiễn phong phú, không chỉ có năng lực tiếp nhận tri thức, mà còn phải có khả năng ứng dụng, đổi mới sáng tạo, phát minh, phát kiến, có sự bứt phá để đóng góp nhiều hơn nữa cho sự phát triển toàn diện, độc lập, tự chủ của đất nước.

Ba là, cần bảo đảm cơ cấu phát triển cân đối, hợp lý của đội ngũ trí thức. Cơ cấu phát triển cân đối, hợp lý là điều kiện để đội ngũ trí thức phát huy được tiềm năng của từng bộ phận trí thức, bởi lực lượng trí thức là một tổng thể bao gồm các bộ phận trí thức hợp thành và khi các bộ phận trí thức có cơ cấu phát triển cân đối, hợp lý thì bản thân từng bộ phận trí thức sẽ phát huy được tiềm năng, sức sáng tạo của mình trong lao động, kéo theo tổng thể đội ngũ trí thức phát huy được vai trò của mình đối với tiến trình phát triển của quốc gia - dân tộc.

Bốn là, đội ngũ trí thức cần được tiếp tục chú trọng bồi dưỡng, giáo dục về chính trị, tư tưởng, để họ luôn có lòng yêu nước, trách nhiệm xã hội, phẩm chất đạo đức trong sáng, bản lĩnh chính trị vững vàng, lý tưởng, niềm tin mãnh liệt vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội, vào sự lãnh đạo của Đảng; có tinh thần sẵn sàng cống hiến trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đây là một yêu cầu quan trọng để trí thức có thể đảm nhận vai trò và phát huy được vai trò của mình. Nếu không bảo đảm được yêu cầu này, cho dù cá nhân trí thức có tài giỏi bao nhiêu, nhưng nếu không vì lợi ích quốc gia - dân tộc, không đặt lợi ích của nhân dân lên trên hết, trước hết, thì sự tài giỏi đó cũng chỉ làm lợi cho cá nhân họ, chứ hoàn toàn không đem lại sự phồn thịnh của quốc gia.

Định hướng tiếp tục xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam trong tình hình mới

Định hướng chung: Văn kiện Đại hội XIII của Đảng (năm 2021) đã xác định 12 định hướng chiến lược phát triển đất nước đến năm 2030, trong đó nhấn mạnh hai nội dung mang tính nền tảng, đó là: “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, chú trọng đổi mới sáng tạo, đẩy mạnh chuyển đổi số quốc gia, phát triển nền kinh tế số, xã hội số” và “Tạo đột phá trong đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thu hút và trọng dụng nhân tài, ứng dụng mạnh mẽ thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”[2]. Để thực hiện được những định hướng chiến lược này, Đại hội XIII của Đảng xác định: “Xây dựng đội ngũ trí thức ngày càng lớn mạnh, có chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong tình hình mới”[3].

Trước tình hình mới, cần xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam LỚN MẠNH, có số lượng và cơ cấu hợp lý, có chất lượng cao toàn diện, đáp ứng được yêu cầu xây dựng, phát triển và bảo vệ đất nước, tiến lên NGANG TẦM với trình độ của đội ngũ trí thức ở các nước tiên tiến trong khu vực và trên thế giới.

Do đó, trước tình hình mới, cần xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam lớn mạnh, có số lượng và cơ cấu hợp lý, có chất lượng cao toàn diện, đáp ứng được yêu cầu xây dựng, phát triển và bảo vệ đất nước, tiến lên ngang tầm với trình độ của đội ngũ trí thức ở các nước tiên tiến trong khu vực và trên thế giới. Tăng cường sự gắn bó mật thiết giữa Đảng, Nhà nước và các lực lượng lao động xã hội khác với trí thức nhằm củng cố và gia tăng sức mạnh khối đại đoàn kết toàn dân tộc và khối liên minh công nhân - nông dân - trí thức, phục vụ cho nhiệm vụ phát triển đất nước nhanh, bền vững trong bối cảnh mới.

Một số định hướng cụ thể:

1.Nâng cao nhận thức về vai trò của trí thức trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước thời kỳ mới. Trí thức có vai trò quan trọng trong quá trình phát triển của xã hội. Xã hội nào biết trân trọng nhân sĩ, trí thức, hiền tài thì xã hội ấy sẽ phát triển ổn định, bền vững; ngược lại, xã hội nào không nhìn nhận đúng vai trò của trí thức, không biết trân trọng người tài, xã hội ấy sẽ lạc hậu, kém phát triển. Sự phát triển ổn định, bền vững của xã hội phụ thuộc rất lớn vào việc đánh giá, nhìn nhận đúng đắn thành quả lao động của người trí thức trong xã hội. Do vậy, việc nâng cao nhận thức về vị trí, vai trò của người trí thức càng trở nên cấp thiết và quan trọng.

2. Nâng cao tự ý thức về vai trò, trách nhiệm của đội ngũ trí thức Việt Nam trước yêu cầu phát triển đất nước trong bối cảnh mới. Nhận thức đó giúp cho quá trình phát huy vai trò của đội ngũ này trở thành quá trình tự giác, tích cực. Chỉ như vậy, nội lực của đội ngũ này mới được phát huy đầy đủ. Trong việc tham gia vào quá trình lao động, sản xuất xã hội, đội ngũ trí thức phải là người tiên phong và tích cực, chủ động liên minh, liên kết với giai cấp công nhân và nông dân, như Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Trí thức ta nên tự động đi bước trước tìm đến công nông, và tôi chắc rằng công nông sẽ nhiệt liệt hoan nghênh trí thức”[4]. Để có được điều này, bản thân mỗi trí thức phải nâng cao sự tự nhận thức của mình về trách nhiệm và sự tiên phong của người trí thức đối với công cuộc xây dựng, phát triển và bảo vệ Tổ quốc, cũng như về sự quan tâm, trân trọng của xã hội đối với người trí thức.

3. Xây dựng chiến lược quốc gia về phát triển đội ngũ trí thức đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, dựa trên yêu cầu của từng ngành, từng lĩnh vực, địa phương, phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và địa phương trong giai đoạn phát triển mới, trong đó chú trọng đến những ngành, những lĩnh vực, địa phương đang thiếu, mất cân đối, bất hợp lý về cơ cấu nguồn nhân lực trí thức; ưu tiên phát triển đội ngũ trí thức là người dân tộc thiểu số, trí thức nữ.

4. Cụ thể hóa chủ trương, đường lối của Đảng đối với trí thức thành các chính sách của Nhà nước trong việc tập hợp, khai thác thế mạnh của trí thức, đặt trong tổng thể chính sách đối với các giai cấp, tầng lớp khác trong xã hội. Xây dựng chính sách mang tính đột phá trong phát triển, sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao, đặc biệt là đội ngũ trí thức trẻ, nhiệt huyết, có tài năng nổi trội. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, quyền tác giả đối với các sản phẩm sáng tạo, phát minh, sáng chế nhằm bảo đảm lợi ích của trí thức và khuyến khích đội ngũ trí thức tiếp tục cống hiến nhiều hơn nữa cho xã hội. Tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tạo hành lang pháp lý thuận lợi cho việc tổ chức các chương trình, đề tài, đề án nghiên cứu, ứng dụng, chuyển giao khoa học - công nghệ. Xây dựng và hoàn thiện cơ chế phát huy dân chủ, tự do sáng tạo và đề cao đạo đức, liêm chính, trách nhiệm của đội ngũ trí thức Việt Nam. Xây dựng, thực hiện cơ chế, chính sách trọng dụng, đãi ngộ xứng đáng theo mức độ đóng góp và năng lực thực tiễn để trí thức thực sự yên tâm nghiên cứu, sáng tạo khoa học trong lĩnh vực chuyên môn của mình. Có cơ chế đặc thù về đầu tư, đãi ngộ đối với trí thức theo nhiệm vụ và sản phẩm sáng tạo, phù hợp với từng đối tượng, bảo đảm mức sống của trí thức cao hơn mức sống chung của xã hội. Đồng thời, có cơ chế đột phá trong phát hiện, trọng dụng và đãi ngộ trí thức tài năng, nhà khoa học trẻ; xóa bỏ tư duy chỉ thiên về coi trọng bằng cấp, thâm niên công tác.

5. Đẩy mạnh, phát triển giáo dục và đào tạo, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và tăng cường tiềm lực khoa học, công nghệ là điều kiện để xây dựng đội ngũ trí thức vững mạnh. Cần có giải pháp thiết thực nhằm phát huy, trọng dụng, đãi ngộ thỏa đáng đối với nhân tài, các nhà khoa học - công nghệ có chuyên môn cao ở trong nước và nước ngoài, nhất là những chuyên gia đầu ngành, những người có năng lực chủ trì, tổ chức thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu trọng điểm, đặc biệt quan trọng của đất nước trong các lĩnh vực. Có chính sách ưu đãi để thu hút trí thức là người Việt Nam ở nước ngoài về nước phục vụ sự nghiệp đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

6. Thực sự coi trọng, tạo điều kiện, môi trường thuận lợi để nâng cao hiệu quả thực chất của hoạt động tư vấn, tham mưu, phản biện, thẩm định chính sách của đội ngũ trí thức Việt Nam. Ưu tiên đầu tư phát triển hạ tầng, môi trường làm việc, nghiên cứu, đổi mới sáng tạo của trí thức trong tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội. Xây dựng môi trường thực sự dân chủ, tôn trọng và bảo vệ các điều kiện lao động sáng tạo, các chế độ đãi ngộ thích đáng đối với trí thức.

7.Đặc biệt chú trọng công tác định hướng tư tưởng cho đội ngũ trí thức. Ngoài trình độ, năng lực chuyên môn, đội ngũ trí thức phải thường xuyên trau dồi phẩm chất đạo đức tốt đẹp, ý thức phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Bản thân người trí thức phải xác lập cho mình hệ tư tưởng vững vàng - hệ tư tưởng của giai cấp công nhân, tuyệt đối chấp hành sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước. Đa dạng hóa các hình thức tập hợp trí thức, chống việc lợi dụng quyền lập hội để hình thành các tổ chức hoạt động trái với đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước và lợi ích của dân tộc.

[1] Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 25.
[2] Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. I, tr. 37.
[3] Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. I, tr. 167.
[4] Hồ Chí Minh: Toàn tập, Sđd, t. 10, tr. 377.