Những năm 1936-1939, phong trào cách mạng xuất hiện những khuynh hướng khác nhau, có nguy cơ gây chia rẽ Đảng, làm suy yếu vai trò lãnh đạo của Đảng. Trong giai đoạn lịch sử đầy biến động và phức tạp ấy, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ với bút danh Trí Cường, đã viết cuốn Tự chỉ trích, do Nhà sách Dân chúng ấn hành tại Sài Gòn năm 1939. Đây là tác phẩm lý luận mẫu mực về tinh thần tự phê bình và phê bình.

Trong tác phẩm này, đồng chí Nguyễn Văn Cừ nêu rõ: "Bao giờ sự chỉ trích cũng là tự chỉ trích bônsơvích, nghĩa là để huấn luyện quần chúng và giúp đảng viên tự huấn luyện, để làm tăng uy tín và ảnh hưởng của Đảng, để cho Đảng được càng thống nhất và củng cố, để đưa phong trào phát triển lên, đưa cách mạng tới thắng lợi; chớ không phải đặt cá nhân mình lên trên Đảng, đem ý kiến riêng - dù cho đúng - đối chọi với Đảng, vin vào một vài khuyết điểm mà mạt sát Đảng, phá hoại ảnh hưởng của Đảng, gieo mối hoài nghi, lộn xộn trong quần chúng, gây mầm bè phái chia rẽ trong hàng ngũ Đảng...".

Theo đồng chí Nguyễn Văn Cừ: "Công khai, mạnh dạn, thành thực vạch những nhầm lỗi của mình và tìm phương châm sửa đổi, chống những xu hướng hoạt đầu thỏa hiệp, như thế không phải làm yếu Đảng, mà là làm cho Đảng được thống nhất, mạnh mẽ. Làm như thế không sợ địch nhân lợi dụng, chửi rủa vu cáo cho Đảng, không sợ "nối giáo cho giặc". Trái lại, nếu "đóng kín cửa bảo nhau", giữ cái vỏ thống nhất mà bề trong thì hổ lốn một cục, đầy rẫy bọn hoạt đầu, đó mới chính là để cho quân thù chửi rủa; hơn nữa, đó tỏ ra không phải một đảng tiền phong cách mạng, mà là một đảng hoạt đầu cải lương".

Với tinh thần ấy, Tự chỉ trích là tài liệu giáo dục chính trị tư tưởng cho cán bộ, đảng viên. Đặc biệt, qua đó cho thấy, tự phê bình và phê bình không phải chỉ dừng ở phương diện cá nhân mà cao hơn thế, ở tầm tư tưởng chiến lược của cách mạng. 

Tự chỉ trích đã trở thành tác phẩm lý luận chính trị nổi tiếng, góp phần uốn nắn những lệch lạc trong phong trào cách mạng, tăng cường sự thống nhất ý chí và hành động trong Đảng; kiên quyết đấu tranh chống lại mọi biểu hiện cơ hội chủ nghĩa, cả tả khuynh và hữu khuynh, bảo đảm tính đúng đắn của đường lối chính trị của Đảng. Tác phẩm là văn kiện tổng kết những kinh nghiệm phong phú về việc thực hiện chính sách mặt trận của Đảng, thể hiện tầm nhìn chiến lược, có giá trị củng cố niềm tin, tăng cường sự thống nhất ý chí và hành động của toàn Đảng, đồng thời là cẩm nang của Đảng trong mọi thời kỳ cách mạng về xây dựng, củng cố sự đoàn kết thống nhất và sức chiến đấu của Đảng.

Khi đã trở thành Đảng cầm quyền, đối tượng lãnh đạo của Đảng không thay đổi nhưng điều kiện hoạt động của Đảng đã thay đổi về cơ bản. Điều này đặt ra yêu cầu xây dựng, chỉnh đốn Đảng để Đảng không bị tha hoá bởi quyền lực, cán bộ, đảng viên không bị biến chất khi đã nắm giữ những cương vị có quyền lực.

Đấu tranh thắng lợi với những căn bệnh, những kẻ thù vô hình đó không đơn giản. Những kẻ thù đó nhiều khi ở trong chính những đồng chí của mình, thậm chí trong chính bản thân mình. Điều này đòi hỏi Đảng phải thường xuyên chỉnh đốn tổ chức, rèn luyện phẩm chất và năng lực của toàn Đảng cũng như của từng đảng viên.

Sau khi cách mạng Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam thành công (tháng 8/1945), thấy rõ nguy cơ và thực tế hạn chế, khuyết điểm của Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết tác phẩm Sửa đổi lối làm việc (10/1947). Đó là lần chỉnh đốn Đảng đầu tiên. Trong tác phẩm này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu lên 12 điều về tư cách của Đảng chân chính cách mạng và đạo đức cách mạng.

Mục đích của Sửa đổi lối làm việc là nâng cao trình độ lý luận, nâng cao tư tưởng và tình cảm cách mạng, nâng cao phẩm chất đạo đức, tác phong công tác của người cán bộ cách mạng, nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng nhằm đáp ứng các yêu cầu mới của cách mạng.

Trong tác phẩm, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phê phán “chủ nghĩa cá nhân” coi đó là thứ “vi trùng rất độc” sinh ra các khuyết điểm nghiêm trọng như bệnh tham lam, lười biếng, kiêu ngạo, hiếu danh, thiếu kỷ luật, óc hẹp hòi, óc địa phương, óc lãnh tụ, bệnh “hữu danh, vô thực”, kéo bè, kéo cánh, bệnh "cận thị" không biết nhìn xa, trông rộng...

Những năm cuối kháng chiến chống Pháp, Đảng lại mở cuộc chỉnh đốn Đảng. Tháng 5/1952, tại Lớp chỉnh huấn đầu tiên của Trung ương, Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định:

Trong bài nói chuyện tại Hội nghị tổng kết cải cách ruộng đất đợt II của Đoàn “Thái Nguyên – Bắc Giang” ngày 8/2/1955, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ: “Một là phải thật thà, thành khẩn tự phê bình, xem lại mình có khuyết điểm gì, anh chị em mình có khuyết điểm gì. Có người sợ nói ra mất thể diện, thế là dại, cũng như người có bệnh mà giấu bệnh không nói rõ cho thầy thuốc biết. Giấu bệnh thì bệnh ngày càng nặng. Giấu khuyết điểm thì khuyết điểm ngày càng nhiều. Phải thật thà tự phê bình, hoan nghênh anh chị em phê bình. Phải thật thà tự phê bình chứ không phải là phê bình qua loa. Phải hoan nghênh đồng chí phê bình mình. Mình phải tự đấu tranh với mình”.

Năm 1961, khi nhân dân miền nam đẩy mạnh cuộc kháng chiến chống Mỹ, nhân dân miền bắc phát huy vai trò là hậu phương lớn của cả nước, Đảng lại mở đợt chỉnh huấn trong toàn Đảng. Chủ tịch Hồ Chí Minh xác định mục đích, nhiệm vụ của chỉnh huấn là: “Trung ương Đảng sẽ mở cuộc chỉnh huấn cho đảng viên, đoàn viên và tất cả mọi người, làm cho tất cả hiểu rõ hơn trách nhiệm làm chủ của mình, hiểu rõ nhiệm vụ sản xuất và tiết kiệm trong giai đoạn mới, giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội, thực hiện phương châm “mình vì mọi người, mọi người vì mình”, phê phán lối suy nghĩ cá nhân chủ nghĩa”.

Năm 1965, cuộc kháng chiến chống Mỹ đang trong giai đoạn quyết liệt, trong quá trình chỉnh huấn Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Chủ nghĩa cá nhân là kẻ thù nguy hiểm mà mỗi người chúng ta phải luôn luôn tỉnh táo đề phòng và kiên quyết tiêu diệt. Chính vì vậy mà cuộc chỉnh huấn lần này của Đảng ta nhằm mục đích tẩy rửa chủ nghĩa cá nhân và nâng cao đạo đức cách mạng của giai cấp vô sản”.

Yêu cầu về xây dựng Đảng Cộng sản Việt Nam trong sạch, vững mạnh là mối quan tâm lớn nhất, sâu sắc nhất của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Di chúc của Người. Ba nội dung lớn về xây dựng Đảng được thể hiện trong Di chúc là:

“Đoàn kết là một truyền thống cực kỳ quý báu của Đảng và của dân ta. Các đồng chí từ Trung ương đến các chi bộ cần phải giữ gìn sự đoàn kết nhất trí của Đảng như giữ gìn con ngươi của mắt mình.

Trong Đảng thực hành dân chủ rộng rãi, thường xuyên và nghiêm chỉnh tự phê bình và phê bình là cách tốt nhất để củng cố và phát triển sự đoàn kết và thống nhất của Đảng. Phải có tình đồng chí thương yêu lẫn nhau.

Đảng ta là một Đảng cầm quyền. Mỗi đảng viên và cán bộ phải thật sự thấm nhuần đạo đức cách mạng, thật sự cần kiệm liêm chính, chí công vô tư. Phải giữ gìn Đảng ta thật trong sạch, phải xứng đáng là người lãnh đạo, là người đày tớ thật trung thành của nhân dân”.

Tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về xây dựng Đảng đã được Đảng ta quán triệt sâu sắc, hành động cụ thể, thường xuyên, liên tục. Đảng đã được xây dựng, chỉnh đốn theo những vấn đề căn bản đó và đã phát triển vững mạnh, đưa kháng chiến đến thắng lợi, lãnh đạo xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền bắc và giải phóng miền nam, thống nhất đất nước.

Từ khi tiến hành toàn diện công cuộc đổi mới, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đất nước đã đạt được những thành tựu lớn trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, từng bước thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả, thành tích, trong Đảng đã xuất hiện một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên có biểu hiện giảm sút ý chí chiến đấu, phai nhạt mục tiêu, lý tưởng, dao động, hoài nghi về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội do Đảng lãnh đạo. Không ít cán bộ, đảng viên đã thoái hóa, biến chất, lo thu vén lợi ích cá nhân, tham nhũng, lãng phí, hối lộ, quan liêu, cơ hội, cục bộ, xa rời và thiếu tôn trọng quần chúng.

Một số tổ chức cơ sở đảng có biểu hiện vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ trong sinh hoạt Đảng, coi nhẹ chế độ tự phê bình và phê bình, tình trạng mất đoàn kết nghiêm trọng kéo dài ở một số cơ quan, đơn vị và địa phương. Những hiện tượng này làm cho quần chúng nhân dân bất bình, lo lắng, làm giảm lòng tin đối với sự lãnh đạo của Đảng và chế độ, kìm hãm tiến trình đi lên của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Trước yêu cầu và nhiệm vụ ngày càng khó khăn, nhiều thử thách của sự nghiệp đổi mới, bên cạnh việc xác định phát triển kinh tế là nhiệm vụ trung tâm, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn khẳng định, xây dựng Đảng là nhiệm vụ then chốt. Đảng phải thường xuyên tự đổi mới, tự chỉnh đốn, luôn tuân thủ những quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng Đảng.

Văn kiện Đại hội VI của Đảng (tháng 12/1986) nêu 4 nội dung Đảng cần đổi mới: “đổi mới tư duy, trước hết là tư duy kinh tế; đổi mới tổ chức; đổi mới đội ngũ cán bộ; đổi mới phong cách lãnh đạo và công tác”. Bốn nội dung đổi mới, sau này được bổ sung các khía cạnh khác, nhưng tổng thể, với tư cách là đảng cầm quyền, Đảng luôn xác định phải tự đổi mới, tự chỉnh đốn về nhiều mặt.

Đại hội VII của Đảng chính thức đặt ra vấn đề đổi mới Đảng gắn liền với chỉnh đốn Đảng. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội chỉ rõ:

Đảng tự đổi mới, tự chỉnh đốn không phải chỉ tiến hành một lần, trong một thời gian là đủ. Văn kiện Đại hội VI của Đảng đã chỉ rõ: “Đổi mới tư duy trong mọi lĩnh vực hoạt động của Đảng và Nhà nước là việc cấp bách, đồng thời là việc thường xuyên, lâu dài”. Văn kiện Đại hội VIII của Đảng khẳng định: “Đảng phải thường xuyên tự đổi mới, tự chỉnh đốn... đây là một quy luật phát triển của Đảng”.

Việc chỉnh đốn Đảng được nhấn mạnh hơn từ Hội nghị Trung ương 6 và 7 (khóa VI), năm 1989, nhằm bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, trước tác động từ sự khủng hoảng, sụp đổ của mô hình chủ nghĩa xã hội ở các nước Đông Âu và Liên Xô.

Trong hai nhiệm kỳ Đại hội XI và XII, Đảng tiếp tục tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng bằng việc ban hành và chỉ đạo thực hiện quyết liệt những quy định, quy chế trong Đảng, một lần nữa thể hiện quyết tâm chính trị cao của Đảng trong xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Xây dựng, chỉnh đốn Đảng được tiến hành với phương châm kết hợp giữa “xây” và “chống”, “xây” là nhiệm vụ cơ bản, chiến lược lâu dài; “chống” là nhiệm vụ quan trọng và cấp bách, thường xuyên. Đặc biệt là chống những biểu hiện suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”.

Việc kết hợp xây dựng với chỉnh đốn Đảng trong đổi mới tạo cơ sở triển khai thực hiện một cách hài hòa, chặt chẽ, hiệu quả, có trọng tâm, trọng điểm. Trong chỉnh đốn có đổi mới và trong đổi mới có chỉnh đốn. Đảng xác định: “Phải thực hiện tốt cả yêu cầu “xây” và yêu cầu “chống”. Trên cơ sở kết hợp giữa “xây” và “chống”, “lấy “xây” làm chính, cổ vũ mạnh mẽ các nhân tố tích cực, tạo ra môi trường, nếp sống, lối sống lành mạnh, có văn hóa; lấy cái tích cực, cái tốt đẩy lùi cái tiêu cực, cái xấu”.

Nhận thức của Đảng về kết hợp giữa xây dựng với chỉnh đốn Đảng tiếp tục được bổ sung, phát triển, đặc biệt trong Nghị quyết Trung ương 4 khóa XI, “Một số vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay” và Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII, “Về tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng; ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ”. Theo các nghị quyết này, kết hợp “chống và xây”, “xây và chống”; trong đó “xây” là nhiệm vụ cơ bản, chiến lược, lâu dài; “chống” là nhiệm vụ quan trọng, cấp bách; tập trung giải quyết những vấn đề bức xúc, trì trệ nhất.

Đại hội XIII của Đảng đã phát triển thành tố “Tăng cường xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh” của Đại hội XII thành “Tăng cường xây dựng, chỉnh đốn Đảng” trong Tiêu đề Báo cáo chính trị Đại hội XIII; đồng thời nhấn mạnh, công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng đã gắn kết chặt chẽ giữa “xây” và “chống”.

Đảng ta luôn coi trọng việc phối hợp đồng bộ các biện pháp về chính trị tư tưởng, đạo đức, tổ chức, công tác cán bộ, đấu tranh chống chủ nghĩa cá nhân, tăng cường mối quan hệ mật thiết giữa Đảng với nhân dân, dựa vào nhân dân để xây dựng, chỉnh đốn Đảng. Mỗi mặt có vị trí, vai trò riêng, hỗ trợ, tác động lẫn nhau.

Trong giai đoạn 1986-2011, Đảng ta nhận thức xây dựng, chỉnh đốn Đảng là quá trình thống nhất, được thực hiện trên ba mặt: chính trị, tư tưởng và tổ chức. Ba mặt ấy không tách rời, có mối quan hệ, tác động lẫn nhau, trong đó xây dựng Đảng về chính trị có vai trò quyết định. Xây dựng Đảng về chính trị là việc xác định đường lối, chính sách, Cương lĩnh chính trị, hệ tư tưởng chính trị, bản lĩnh chính trị,... Có đường lối, cương lĩnh đúng mới có nội dung, phương hướng tiến hành công tác tư tưởng, tổ chức. Nếu không bắt đầu từ việc xây dựng Đảng về chính trị hoặc xác định nhiệm vụ chính trị không đúng, thì khó tránh khỏi những hạn chế, khuyết điểm, thậm chí sai lầm.

Trong Văn kiện Đại hội XII, Đảng bổ sung thành tố “đạo đức” cùng với “chính trị, tư tưởng và tổ chức” tạo thành mục tiêu xây dựng Đảng. Đây là điểm mới, điểm nhấn của Đại hội XII. Quan điểm “Xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh về chính trị, tư tưởng, tổ chức và đạo đức” là cốt lõi định hướng mục tiêu công tác xây dựng Đảng. Xây dựng Đảng về đạo đức là xây dựng cái nền gốc tinh thần vững chắc của Đảng và sức mạnh nội sinh của cách mạng, bảo đảm cho toàn bộ hoạt động lãnh đạo của Đảng là vì “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.

Tại Đại hội XIII của Đảng, công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng không chỉ được đề cập trong Báo cáo chính trị, mà còn được trình bày riêng trong Báo cáo tổng kết công tác xây dựng Đảng và thi hành Điều lệ Đảng. Từ thực tiễn công cuộc đổi mới, trực tiếp là 5 năm thực hiện Nghị quyết Đại hội XII của Đảng, Báo cáo chính trị tại Đại hội XIII rút ra 5 bài học kinh nghiệm; trong đó, bài học kinh nghiệm về xây dựng Đảng và hệ thống chính trị nhấn mạnh: “công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng phải được triển khai quyết liệt, toàn diện, đồng bộ, thường xuyên cả về chính trị, tư tưởng, đạo đức, tổ chức và cán bộ”.

So với Đại hội XII, Báo cáo chính trị tại Đại hội XIII nhấn mạnh xây dựng Đảng về cán bộ; cụ thể, xác định rõ: “Công tác cán bộ phải thực sự là “then chốt của then chốt”, tập trung xây dựng đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là cán bộ cấp chiến lược đủ phẩm chất, năng lực và uy tín, ngang tầm nhiệm vụ; cán bộ, đảng viên phải thực hiện trách nhiệm nêu gương theo phương châm chức vụ càng cao càng phải gương mẫu, nhất là Ủy viên Bộ Chính trị, Ủy viên Ban Bí thư, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương”.

Đảng coi tự đổi mới, tự chỉnh đốn là quy luật tồn tại và phát triển. Việc không ngừng tự đổi mới và chỉnh đốn bảo đảm cho đội ngũ của Đảng có đủ trình độ, trí tuệ, bản lĩnh chính trị, năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu. Công cuộc đổi mới có nhiều thách thức, nhiều vấn đề mới được đặt ra, đòi hỏi Đảng phải không ngừng rèn luyện bản lĩnh, trí tuệ, xây dựng đội ngũ cán bộ ngang tầm nhiệm vụ, đủ sức lãnh đạo sự nghiệp cách mạng.

Quá trình thực hiện xây dựng và chỉnh đốn Đảng cần gắn với học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh góp phần quan trọng xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh; ngăn chặn, đẩy lùi suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ, đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, quan liêu, lãng phí.

Để đạt hiệu quả, tạo chuyển biến thật sự, công tác xây dựng và chỉnh đốn Đảng phải gắn với xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh; với lãnh đạo phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh và chủ động, tích cực hội nhập quốc tế; với việc kiện toàn tổ chức và nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý của Nhà nước, xây dựng và củng cố các tổ chức chính trị - xã hội, hình thành sức mạnh tổng hợp của cả hệ thống chính trị.

Ngày xuất bản: tháng 7/2022
Tổ chức thực hiện: Phương Quyên
Nội dung: Phương Quyên, Ngô Vương Anh
Trình bày: Ngọc Diệp, Chí Trung
Ảnh: Tư liệu, Duy Linh