Trong cuốn: "50 năm nghiên cứu và phát triển lúa gạo" xuất bản năm 2010, giáo sư Bùi Bá Bổng, giáo sư Nguyễn Văn Bộ và giáo sư Bùi Chí Bửu đã rút ra nhận xét: Từ năm 1868 đến năm 1955 là thời gian kéo dài trên 80 năm năng suất lúa chỉ tăng 1 tấn/ha; thời gian từ 1955 đến 1985 năng suất lúa nước ta tăng 1 tấn/ha trong 30 năm; thời gian từ 1985 đến 1999 năng suất lúa nước ta tăng 1 tấn/ha trong 15 năm. Chỉ riêng trong 5 năm, từ năm 2000-2005 năng suất lúa tăng 1 tấn/ha trong 5 năm.

Năng suất lúa tăng nhanh đến ngỡ ngàng. Sau thống kê gần nhất (năm 2010), năng suất lúa Việt Nam còn tăng hơn nữa và hiện nay Việt Nam dẫn đầu năng suất lúa ở Đông Nam Á.

Theo kỹ sư Hồ Quang Cua, để có bước tiến thần tốc như vậy, hàng nghìn nhà khoa học Việt Nam, khởi đầu là nhà bác học Lương Định Của, đã dày công nghiên cứu trong những điều kiện vô cùng khó khăn thiếu thốn. Ở giai đoạn 2000-2005, năng suất lúa tăng 1 tấn/ha là nhờ từ năm 1993, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã triển khai chương trình giống lúa do Chính phủ phê duyệt. Các giai đoạn trước năm 2000 chỉ chú ý lúa có năng suất. Từ sau năm 2000 đã bắt đầu có những giống lúa hạt dài, mềm cơm, thơm nhẹ hay được gọi là lúa chất lượng cao.

Đến nay, Việt Nam hoàn toàn làm chủ hệ thống giống lúa, từ việc chọn giống, lai tạo, sản xuất giống siêu nguyên chủng đến nhân rộng đại trà.

Chia sẻ về hành trình nghiên cứu giống lúa cùng các nhà khoa học trên cả nước trong hành trình gần 50 năm qua, Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch, Viện trưởng Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long cho hay, từ những việc đơn giản ban đầu như thu thập giống lúa mùa, cải tiến và làm thuần để bà con tiếp tục gieo trồng, thu thập nguồn gene, đánh giá sâu bệnh và cải tiến các mô hình canh tác lúa thì đến 1980, với việc được đào tạo bởi các chuyên gia Ấn Độ, Viện bắt đầu xây dựng chương trình nghiên cứu chọn giống lúa của riêng mình.

10 năm sau đó, từ nguồn lúa nhập nội và giống địa phương, Viện thành công trong việc lai tạo ra các giống lúa ngắn ngày và có tiềm năng năng xuất cao, phù hợp cho việc tránh lũ như giống lúa OM chỉ trồng trong 85-90 ngày, năng suất 5-6 tấn/ha, thời gian sinh trưởng ngắn, đóng vai trò rất lớn với ngành lúa gạo Việt Nam trước năm 2000.

Trong giai đoạn này, Viện cũng lai tạo ra nhiều giống lúa có khả năng chống chịu sâu bệnh, phèn, mặn và khô hạn. Một số giống lúa như OM6976, OM4900….đã đưa vào sản xuất có hàm lượng sắt và hàm lượng kẽm trong gạo cao, đã giúp cải thiện sức khỏe cho người tiêu dùng trong thời gian qua.

Tiến sĩ Trần Ngọc Thạch cho hay, sau năm 2010, Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long đẩy mạnh tạo giống lúa theo phân khúc nhu cầu của thị trường. Đối với một số vùng rủi ro, các cán bộ kỹ thuật sẽ bổ sung thêm cho giống lúa khả năng chống chịu mặn-hạn cho giống lúa, giảm thiệt hại khi canh tác.

Viện đã xây dựng được một ngân hàng gene, lưu trữ hơn 1.000 giống lúa mới và khoảng 3000 giống lúa cổ truyền. Đây là nguồn tài nguyên có giá trị rất lớn đối với ngành khoa học lúa gạo Việt Nam và thế giới.

Viện đã thực hiện Đề tài cấp Quốc gia về "Nghiên cứu ứng dụng kỹ thuật công nghệ sinh học trong chọn tạo giống lúa tích hợp đa gene kháng (rầy nâu, đạo ôn, mặn…) thích ứng với điều kiện biến đổi khí hậu và phục vụ xuất khẩu cho vùng đồng bằng sông Cửu Long". Qua đó, Viện đã lai tạo 8 tổ hợp lai mang nền di truyền của giống lúa OM4900 được tích hợp 5 gene quy định tính chống chịu sâu bệnh hại chính là: Pita và Pik-h có nguồn gốc từ giống lúa Tẻ Tép kháng với các chủng bệnh đạo ôn tại vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Với Đề tài cấp Bộ về "Nghiên cứu chọn tạo giống lúa Japonica năng suất chất lượng cao thích nghi với điều kiện canh tác lúa các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long", Viện đã chọn tạo 1 giống lúa Japonica mới OM46 được công nhận lưu hành sản xuất; 2 dòng lúa triển vọng OM80 và OM79 đã gửi khảo nghiệm quốc gia VCU.

Bên cạnh đó, xây dựng quy trình canh tác và phòng trừ sâu bệnh cho giống lúa OM46 và mô hình trình diễn giống lúa OM46 kết hợp áp dụng quy trình canh tác và phòng trừ sâu bệnh cho giống lúa OM46 (tại 3 điểm trình diễn, quy mô 2 ha/điểmx2 vụ) tăng hiệu quả kinh tế 10-15% so với giống đối chứng tại địa phương.

Với Đề tài "Nghiên cứu chọn tạo giống lúa nếp năng suất, chất lượng cao cho vùng đồng bằng sông Cửu Long", Viện đã lai tạo 150 tổ hợp lai mới, xử lý đột biến phóng xạ 10 giống lúa nếp và nuôi cấy túi phấn 10 tổ hợp lai F2; chọn được 880 cá thể lúa nếp từ 1.850 dòng lúa nếp kế thừa và 1.430 cá thể lúa nếp từ 3.000 dòng vật liệu mới.

Với vòng đời của giống chỉ khoảng 10 năm, Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long phải tạo ra giống liên tục có phẩm chất tương đương và cao hơn và có khả năng kháng sâu bệnh tốt hơn để thay thế. Bên cạnh đó, viện cũng tạo ra giống mới để đáp ứng nhu cầu rất đa dạng của thị trường trong nước và xuất khẩu.

Trong chiến lược nghiên cứu, Viện Lúa đồng bằng sông Cửu Long quan tâm giá trị dinh dưỡng của lúa giống. Giống lúa trong sản xuất có hàm lượng sắt, kẽm cao như trong OM5451, OM6976… bổ sung dinh dưỡng rất tốt, nhưng các giống lúa này đã giảm dần trong sản xuất vì bị nhiễm sâu bệnh. Trên nền tảng đó, Viện cũng nghiên cứu giống lúa cải thiện các giống này và lai tạo mới các giống có vi chất dinh dưỡng và sắc tố cao và có chỉ số dường huyết thấp để bảo đảm tăng cường sức khỏe cho người tiêu dùng.

Trong chương trình lai tạo giống, đa dạng hóa mục tiêu, viện vẫn giữ giống lúa chủ lực và tiếp tục khai thác cho thị trường phân khúc gạo thấp, khối lượng ít nhưng giá trị cao, phục vụ cho sản xuất gạo tiêu thụ nội địa cho chủ động để đồng bằng sông Cửu Long không thụ động về giống.

“Hiện nay, chúng tôi lấy phẩm chất gạo làm định hướng để nghiên cứu gồm: độ ngon của cơm, giá trị dinh dưỡng, cảm quan của người tiêu dùng với chi phí canh tác thấp, nhưng cho năng suất cao”, Tiến sĩ Thạch cho hay.

Xuất bản: 8/2025
Tổ chức sản xuất: Hồng Minh
Nội dung: Hồng Vân - Thiên Lam-Thanh Phong
Ảnh: Báo Nhân Dân, Internet
Trình bày: Diệp Linh