Dẫn chúng tôi ra mỏm đất nhô ra sát biển ngay phía trước nhà, ông lão 88 tuổi lập cập chỉ vào những vách đá dựng đứng lởm chởm phía dưới giải thích: Để có thể chịu được sức công phá của bom, tất cả địa đạo sẽ được bắt đầu đào từ biển, kéo sâu nhiều kilomet vào tận đất liền. Các tuyến sẽ chạy theo hướng đông-tây, nhằm bảo đảm khi Mỹ ném bom cũng chỉ có thể phá được một đoạn ngắn hầm bên ngoài. Phần còn lại ở lõi làng sẽ được an toàn.

“Ban đầu chúng tôi chia một ca đào gồm 4 người, một người đào, một người xúc đất, một người gánh ra ngoài, một người chặt lá ngụy trang. Ở trên mặt đất quen, xuống phía dưới không khí ngộp như rang. Nhưng chẳng ai kêu than gì. Tất cả chỉ cố gắng dồn sức cho từng nhát cuốc”, ông Triêm kể.

Đào đến đâu, người dân lại khoét bờ thành địa đạo để thắp đèn dầu đến đó. Nói là đèn dầu cho “sang”, chứ thời đó, đèn dầu chỉ là một hộp sắt đựng dầu hỏa, còn tim đèn thì được xé từ mảnh vải mùng. Lòng đất ẩm ướt, thiếu khí, khói đèn dầu tỏa ra cay xè, ám đen cả lỗ mũi.

Các gia đình thay phiên nhau mời cơm người lao động, hình thành phong trào thi đua Bữa cơm ngon mời người đào địa đạo.

Cánh đàn ông Vĩnh Thạch chia thành từng tổ lao động, tận dụng mọi thứ có thể để đào hầm. Các cụ già thì chẻ tre, đan rổ, làm gánh đất. Chị em phụ nữ gánh đất đá ra ngoài biển đổ. Đổ đến đâu phải ngụy trang kín đáo tới đó để tránh giặc Mỹ phát hiện. Các mẹ thì phân nhau giữ con trẻ để chị em đã đến ca vào làm. Tất cả đào chung, ăn chung. Các gia đình thay phiên nhau mời cơm người lao động, hình thành phong trào thi đua Bữa cơm ngon mời người đào địa đạo. Mâm cơm khi ấy chủ yếu là cá, rau, canh ngư dân trồng và đánh bắt được.

Để định vị, nhóm tiên phong dùng 3 cây đèn đặt thành một đường thẳng rồi cứ nhắm đó để đào sâu vào. Cách chừng 100m, mọi người lại đào một miệng giếng sâu xuống, rồi từ những đáy giếng theo một độ sâu ấn định này đào thành những quãng địa đạo nối thông với nhau.

Trong suốt quá trình này, “tổng kiến trúc sư” Lê Xuân Vi luôn theo sát đồng đội và nhân dân. Ông thường xuyên kiểm tra địa bàn, dùng thước đo tính toán sao cho lúc triển khai không bị lệch hướng. Ánh đèn được tận dụng để canh khoảng cách và chiều kích của các lối. Nhận thấy, nếu chỉ đào một hướng thì tiến độ xây dựng hầm sẽ rất chậm, ông Vi lập tức chỉ đạo đào mở rộng theo nhiều hướng.

Theo anh Lê Xuân An, cha anh kể lại rằng: Với mục tiêu ‘đào nhanh để có nơi trú ẩn và đánh giặc’, ông đã chia quân số ra làm nhiều tổ; đồng thời tận dụng vị trí đắc địa của Vịnh Mốc để đổ đất vừa đào được ra sát mép biển. Mỗi ngày, mực nước dâng cao sẽ cuốn theo đất, đá và trôi ra biển lớn. Nhờ đó, việc xây dựng địa đạo có thể diễn ra trong bí mật.

“Để khuyến khích các tổ làm việc hiệu quả, cha tôi nghĩ cách khen thưởng và danh hiệu ‘đại kiện tướng đào hầm’ cho tổ nào đào được 10m đất trong ngày. Tổ nào đào khoảng từ 7-10m sẽ đoạt danh hiệu ‘kiện tướng đào hầm’. Vì thế, tinh thần làm việc của mọi người ngày càng hăng hái”, anh An tiếp lời.

Theo ông Hồ Văn Triêm, việc đào địa đạo những năm 1965-1966 là “nhiệm vụ toàn dân” và cũng có ca kíp chặt chẽ. Ca sáng sẽ bắt đầu từ 7-10 giờ; ca trưa từ 10-14 giờ. Ca chiều làm từ 15-18 giờ và ca đêm kéo dài từ 19-21 giờ.

Nhưng khi địa đạo “chạm mốc” 15 mét, một loạt khó khăn đã cùng lúc xuất hiện: Thiếu ánh sáng, thiếu dụng cụ để đào. Lúc này, một phong trào “hiến kế, hiến mưu” được phát động trong toàn dân. Cái khó ló cái khôn. Không có ánh sáng, người Vĩnh Thạch chẻ tre làm đuốc. Thiếu cuốc xẻng, nhân dân tận dụng chính mảnh bom, vỏ đạn của quân thù để đào.

Cũng trực tiếp tham gia đào địa đạo những năm 1965, ông Nguyễn Tri Phương, thôn Vịnh Mốc vẫn nhớ như in không khí khẩn trương khắp rặng đất đỏ bazan ven biển Cửa Tùng. Khi ấy, ông Phương mới 17 tuổi nhưng đã tình nguyện xin vào “đội cuốc” của làng.

“Vấn đề khó khăn đầu tiên chính là ánh sáng. Để đào được cả ngày lẫn đêm, nhân dân Vịnh Mốc ban đầu sử dụng đèn dầu. Những khi dầu hết, địch đánh phá ác liệt, đội vật tư chưa kịp cấp, người dân tận dụng các loại tre, nứa khô đập dập làm đóm. Đóm rất dễ tắt nên cần 1 người điều hành, để đóm chúc xuống mới sáng và được lâu”, vừa dứ dứ tay làm động tác diễn tả, ông lão 73 tuổi vừa nói.

Nhằm bảo đảm “năng suất”, trong giai đoạn này, mỗi tổ làm việc được tăng cường thêm 2 nhân lực, trong đó 2 người đào và thay nhau cầm đuốc chiếu sáng, một người xúc đất, 2 người gánh đất và 1 người ngụy trang.

“Khó khăn tiếp theo là làm thế nào để… thông hầm từ hai hướng đào khác nhau ở độ sâu 18-20m. Chúng tôi không có la bàn, cũng chẳng có máy móc nào khác ngoài bàn tay và cuốc xẻng. Để "tìm được nhau", chúng tôi dùng cách lắng nghe. Có lúc đào đúng độ dài được xác định đã nghe tiếng cuốc thình thịch, có tiếng người từ bên kia vọng lại mà vẫn chưa giáp mặt. Chúng tôi lại tiếp tục đào, lại lắng nghe tiếng cuốc. Đến khi có tiếng đập mạnh, một lỗ thủng to tựa cái bát bật ra. Tiếng nói từ hai phía văng vẳng, thêm mấy nhát cuốc nữa một luồng gió mát đưa đến, ngách hầm lộ ra dưới ánh đèn dầu leo lắt. Giây phút ấy vui mừng không kể xiết, anh em xúc động, bắt tay nhau qua lỗ thủng”, ông Phương thao thao kể về giây phút thông hầm.

Suốt những năm tháng ấy, chỉ bằng những dụng cụ đào thô sơ, mỗi người mỗi ngày chỉ đào được 0,45m³ nhưng nhờ sự kiên trì, sáng tạo, sau 600 ngày đêm lao động, với 18 nghìn ngày công quân dân Vịnh Mốc, xã Vĩnh Thạch (nay là xã Kim Thạch) đã đào được hệ thống làng hầm 3 tầng, dài 2.034m, sâu trên dưới 20m, bên trong có nhiều ngăn hộ gia đình và giếng nước.